پرسش

لطفا فرق بین مساله جبر و مساله اختیار انسان را توضیح دهید؟

پاسخ

با عرض سلام و تحیت.
دوست محترم!
اجمالا عرض می شود كه در رابطه با جبر و اختیار انسان سه دیدگاه وجود دارد:
1. دیدگاه اشعری ها(جبریون): مطابق این نظر انسان اراده ای از خود ندارد، و تمام افعال او مستقیما به اراده حق تعالی است؛ بدون آن كه خود اندك نقشی در بود ونبود عمل داشته باشد.
طبق این دیدگاه هر عملی از انسان سرمی زند، در واقع عمل او نیست؛ بلكه این خداوند است كه از مجرای او آن عمل را انجام داده است. بنابر این نگرش انسان شبیه یك دستگاه مكانیكی است كه تمام حركات و سكناتش از خارج كنترل می شود.
بر این نظراشكالات فراوانی وارد شده است كه در صورت تمایل خدمتتان عرض خواهد شد.
2. دیدگاه مكتب اعتزال: معتزله در نقطه مقابل اشاعره، معتقد به وجود اختیار در انسان می باشند، ولی در این مسیر چنان راه افراط پیموده اند كه دیگر هیچ جایگاهی برای اراده حق تعالی در افعال انسانی قائل نشده و قلمرو كنش های بشری را برای پروردگار منطقه ممنوعه اعلام نموده اند؛ به گونه ای كه گویی ـ نعوذبالله ـ خداوند را هرگز توان دخالت در افعال آدمی و حتی بازداشتن كسی از چیزی نیست.
اشكالات این دیدگاه نیز فراوان است.
3- مكتب اهل بیت(ع): در برابر دو نقطه نظر تفریطی و افراطی فوق، ائمه اطهارعلیهم السلام مساله "أمر بین الأمرین" را مطرح كرده و روشن نمودند كه در افعال انسان، هم اختیار او محفوظ است و هم توحید افعالی و قدرت مطلقه الهی.
بر اساس این دیدگاه، همان طور كه وجدان حكم می نماید آدمی مختارآفریده شده، و از این رو مسئول اعمال خویش است؛ و از طرف دیگر چنان نیست كه كاملاً رها شده باشد و خدا را توان تاثیر در اعمال و ارادات اونباشد. در حقیقت این خدا است كه قدرت اختیار را به انسان عطا كرده و می كند، و در عین حال هر وقت خواست می تواند آن را از او سلب نماید؛ كما این كه گاهی جبر شرائط را مانع تحقق اراده انسان قرار می دهد. این قول از جمع بین ادله اختیار وتوحید افعالی بدست می آید؛ و ائمه اطهار آن را در اختیار ما قرار داده اند.
پس از این اجمال به شما توصیه می كنیم كه كد 49072 و همچنین 48485 از تازه های بخش مشاوره مذهبی رجوع كنید كه به سؤالاتی در این ارتباط پاسخ داده ایم.
ضمنا برای آگاهی بیشتر منابع ذیل را ببینید، و در صورت وجود پرسش یا ابهامی با ما مكاتبه نمایید:
1. انسان و سرنوشت، استاد شهید مرتضی مطهری.
2. پاورقی های استاد شهید مطهری بر كتاب روش رئالیسم، ج3.
3. آموزش عقاید، ج1، استاد مصباح یزدی.
4. عقاید اسلامی، ج1، آیت الله جعفر سبحانی.
5. معارف اسلامی، ج1و2، جمعی از نویسندگان، سازمان مطالعه و تدوین كتب علوم انسانی دانشگاه ها.
موفق باشید.
مشاوره مذهبی ـ قم.