پرسش

وجه مشترك برهان فیلسوفان و حكیمان درباره چرایی دین چیست؟

پاسخ

با عرض سلام و تحیت.
دوست محترم!
از آن جهت كه خلقت انسان، خلقتی بیهوده و بدون هدف نیست، بلكه برای رساندن انسان به كمال مطلوب در نزد خداست، و از طرفی انسان موجودی است كه اولا مختار است، و ثانیا در معرض دو كشش مثبت و منفی است، و لذا هم در مسیر سعادت می تواند حركت كند و هم می تواند به انحراف و گمراهی كشیده شود، برای همین نیاز به هدایت دارد.
اما عامل هدایت چیست؟ به عبارت دیگر این كه انسان از چه راه هایی می تواند به هدایت ـ یعنی شناخت هست و نیست از یك سو، و باید و نباید از سوی دیگر ـ دست یابد؟
در اینجا لازم است ابزار شناخت را بررسی كنیم:
1. شناخت حسی: یعنی انسان به وسیله حواس و ابزار حسی خود به شناخت دست یابد. این راه لازم و اجتناب ناپذیری است، ولی به تنهایی كافی نیست، چرا كه اولا جزئی و محدود به امور شخصی است، و از طرفی محدود به مادیات و آن هم محدود به ظاهر مادیات است.
2. شناخت عقلی: این شیوه شناخت دارای ویژگی ها و امتیازهایی است ـ از جمله این كه كلی و فراگیر است؛ دیگر آن كه می تواند عالم ماوراء ماده را هم دربربگیرد؛ و سوم آن كه تا حدی به كنه و ذات اشیاء راه می یابد ـ با این حال، عقل اولا قادر بر درك و شناخت مصادیق و جزئیات امور نیست، و بسیاری از اشتباهات انسان در عدم شناخت جزئیات است، و ثانیا به اعتقاد نگارنده اعتماد بر آن محتاج یك ایمان است؛ ایمان به خود ـ علم و ذهن خود ـ و جهان ماوراء خود. و این با خود عقل تحصیل نمی شود. پس عقل هم لازم است، ولی كافی نیست. این در عقل نظری؛ و اما در عقل عملی ـ و به عبارت آسان تر، وجدان انسانی در شناخت خوب و بد ـ باید گفت: وجدان انسانی اگرچه لازم و مفید است، ولی باز هم اولا در تردیدهای انسان پاسخگو نیست، و ثانیا در این میدان انسانها اختلاف آراء بسیاری دارند. اختلافات فرهنگی جوامع مختلف حكایت از دریافتهای وجدانی متفاوت انسان ها دارد. البته اشتراكات وجدانی انسانها همیشه بیش از اختلافات است، ولی باز هم وجود اختلاف در آن انكارناپذیر است. حتی یك جامعه در برهه ای از زمان یك اخلاق و یك رفتار را خوب می داند، و در برهه ای دیگر عكس آن را انسانی تلقی می كند. این موضوع را وقتی می یابیم كه سیر در آفاق و انفس كنیم و تفاوت دیدگاه های مختلف انسانی را ببینیم. پس باز هم اكتفای به عقل عملی یا وجدان انسانی نمی تواند كافی باشد.
3. كشف و شهود باطنی: این نوع شناخت در مراتبی از آن در همه انسانها هست؛ مثلا شناخت ما به وجود خودمان یا احساسات خودمان یك شناخت شهودی است، ولی مراتبی از آن تنها به وسیله ریاضت های روحی و رعایت یك سلسله برنامه های عملی حاصل می شود. این شناخت اگر چه ضریب صدق بالایی دارد، ولی در جای خود ثابت شده است كه انسان در تفسیر دریافتهای شهودی خود، گاه خطا می كند. شاهد آن هم اختلافاتی است كه عرفا در شهودات خود دارند.
شناخت های حسی و عقلی و شهودی شناخت هایی هستند كه انسان گریزی از تمسك به آن ندارد، ولی در عین حال هر یك نقائصی دارند كه گاه در اجتماع آنها هم رفع نمی شوند. مثلا، ما چگونه می توانیم به ماوراء طبیعت به طور كامل و روابط موجود در آن عالم شناخت كامل داشته باشیم؟! یا چگونه ممكن است از سعادت معنوی و اخروی خود آگاهی قطعی پیدا كنیم؟! ایمان چگونه حاصل می شود؟! به عبارت دیگر، پشتوانه ایمان چیست؟! اینها علاوه بر جهل ما به بسیاری از مناسبات انسانی است؛ ولو مناسباتی كه در رسیدن به اهداف مادی لازم است.
اینها جزئی از مسائلی است كه نیاز به شناخت وحیانی را برای ما ضروری می سازد. شناخت وحیانی همان است كه دین عرضه كننده آن است. وحی، اولا پشتوانه شناختهای دیگر است؛ و گاه انسان را در ارزیابی شناختهای دیگرش كمك می كند. وحی، به معرفت حسی، عقلی و شهودی انسان وسعت و عمق می بخشد. البته خود دین را ما با شناختهای دیگرمان می شناسیم و باور می كنیم، ولی پس از آن كه با كمك قدرمتیقن شناختهای دیگرمان به آن ایمان آوردیم، این دین است كه دست ما را می گیرد، و در عوالم ناممكن شناخت راهنمایی می كند.
بنابراین جهان بینی دینی ـ كه متشكل از مجموعه ای از شناختهای حسی و عقلی و شهودی و وحیانی است ـ كامل ترین نوع جهان بینی است كه بشر می تواند از آن استفاده نماید.
آنچه گفتیم هم در وادی تكوین و ملازمات آن، و هم در شناخت بایدها و نبایدهای اخلاقی و حقوقی برای انسان جاری است.
برای مطالعه بیشتر می توانید، علاوه بر مراجعه به كتب عقائد آقای مصباح یزدی، به كتاب "عقاید استدلالی"، نوشته علی ربانی گلپایگانی مراجعه نمایید.
در ضمن می توانید برای مطالعه بیشتر در این زمینه و نیز فلسفه بعثت انبیاء كه تا حدودی به فلسفه نیاز به دین نیز مربوط می شود، به آدرس های زیر مراجعه نمایید:
www.tebyan.net/qa/html/qa/qasearch.php?in=subject@question@answer@book@writer&name=%بعثت انبیا%&row=10&count=60&first=2
همچنین آدرس:
www.tebyan.net/qa/html/qa/qasearch.php?in=subject@question@answer@book@writer&name=%بعثت انبیا%&row=10&count=60&first=3
پیروز باشید.
مشاوره مذهبی ـ قم.