پرسش

از شما خواهش مندم برای این جانب بطور روشن این مسئله مهم را توضیح دهید
آیا انسان در كارهای خود مختار است یانه ؟ایا كارهی انسان باهم تفاوت دارد یا خیر ؟اگر كارهای انسان با هم فرق دارد در كدام از كارها انسان مختار است ؟وا گر تمام كارهای انسان یكسان است .پس چرا بعضی از آنها را می توان به خدا نسبت داد و بعضی دیگر را نمی توان به خدا منسوب نمود
زیرا در قرآن شریف آمده است كه خوبی های شما از طرف خدا است وبدی های شما از ناحیه خود شما وبعد می فرماید كل من عند الله

پاسخ

با عرض سلام و تحیت.
دوست محترم!
كارهای انسان را با نگاه اول می توان به دو قسم ارادی و غیرارادی تقسیم كرد؛ مثلاً تپش قلب، گرسنگی، تشنگی و...، هیچ كدام به اراده ما بستگی ندارد. اما كارهایی كه منبعث از اراده آدمی است و معمولاً گزینه رقیب دارد كارهای اختیاری می باشند؛ مثل انتخاب شغل، نمازخواندن، غذاخوردن، و...
این قسم از فعالیت های انسان است كه ممیزه او از حیوان شده و داخل در دائره اختیار او بوده، و بر آن ثواب یا عقاب متفرع می شود.
به دیگر سخن، برخی از حالات و فعل و انفعالات انسان با حیوان فرقی ندارد و تحت تدبیر اراده تكوینی خدای متعال است؛ و لازمه اراده تكوینی خدای متعال لایتخلف بودن و جبری شدن است. برای مثال رشد انسان به دست خود او نیست. كسی اختیار ندارد خود را در كودكی باقی بگذارد، یا از پیری به كودكی برگردد یا گرسنه نشود و...
اما برخی فعالیت های او با واسطه اراده شخصی اش ـ كه یك نیروی خداداد و ویژه نوع انسان است ـ انجام می شود. این فعالیت ها تحت تدبیر اراده تشریعی خدای متعال است، و اراده تشریعی به عكس اراده تكوینی تخلف پذیر است.
توضیح این كه در حوزه فعالیت های ارادی، خداوند خواست و میل خود را به ما ابلاغ می كند، نه این كه لزوما، ما را به آن سو بكشاند. این ابلاغ از طریق پیامبر درون(عقل) و پیامبر برون(نبی و رسول و امام) انجام می شود. مثلا، خداوند وقتی می فرماید: «یرید لیطهركم» یعنی خدا اراده كرده شما را تطهیر كند(انفال/11)، این اراده لایتخلف نیست، و اگر كسی طریق این تطهیر ـ كه مناسك دینی است ـ را نپیماید، تطهیر نخواهد شد. انتخاب طریق تطهیر یا نجاست به اختیار و اراده خود آدمی است، كه بالبداهه در خود این را می یابد و نیاز به برهان ندارد.
در امور ارادی انسان ها، اراده تكوینی خداوند به این تعلق گرفته تا انسان به اختیار خود عمل كند، و عملی خاص به او تحمیل نشود؛ و از این رو مختاربودن انسان خود غیرارادی است و كسی نمی تواند اراده را در خود از بین ببرد؛ اما در همین حال، اراده تشریعی خداوند به جهتی خاص از اختیار او تعلق گرفته است؛ یعنی خدا دوست دارد تا ما عمل خاصی را انجام دهیم.(دقت نمایید)
از این رو، روشن می شود چرا حسنات منتسب به خداوند می شود، ولی سیئات خیر؛ چون حسنات متعلق اراده تشریعی خداوند است و با نیرویی كه انسان از خدا گرفته، انجام می شود؛ اما سیئات گرچه نیروی انجام آن از خدای متعال است، اما خلاف اراده تشریعی اوست؛ از این رو انتسابش جز به فاعل نمی باشد.(دقت شود)
برادر عزیز!
در این باره چون طلبه هستید، سزاوار است كار مفصل تری انجام دهید، و غیر از آن چه در سیستم درسی حوزه است، مطالعه كتاب "جبر و اختیار"، اثر علامه جعفری را به شما پیشنهاد می كنیم.
با التماس دعا.
مشاوره مذهبی ـ قم.