پرسش

لطفا فلسفه این حكم را كه:اگر پدری فرزندش رابكشد قصاص نمی شود راتوضیح دهید

پاسخ

دوست عزیز!
به عنوان مقدمه توجه شما را به یك نكته مهم و اساسی جلب می كنیم، و آن این است كه همه احكام دین اسلام بر مبنای مصالح و مفاسد تكوینی اعمال است. یعنی خداوند تنها به عملی امر می كند كه انجام آن مستلزم مصلحتی باشد، و یا از عملی نهی می كند كه انجام آن مفسده هایی را در پی داشته باشد. ولی این بدان معنا نیست كه آن مصلحت و این مفسدت به گونه ای باشد كه بلافاصله انسان آنرا بیابد و احساس كند، بلكه ممكن است این مصالح و مفاسد به طور غیر مستقیم عائد خود انسان و یا جامعه اسلامی شود. همین نكته سبب می شود كه فلسفه احكام لزوما بر ما معلوم نباشد. در فلسفه احكام اسلامی تنها وقتی می توان مطمئن بود كه در آیه و روایت معتبری آمده باشد، در غیر این صورت ـ به جز در احكام بدیهی عقلی ـ تنها می توان بر اساس گمان و احتمال سخن گفت. با این وجود پرداختن به علل و فلسفه احكام ـ با توجه به نكته ای كه در بالا ذكر شد ـ می تواند در بالا بردن بینش ما، نسبت به احكام ـ بلكه كل دین ـ مفید باشد. شاید به دنبال این تلاش، توجه و التفات ما نسبت به ماهیت و آثار تكوینی یك حكم درجامعه بیشتر گردد، و احیانا تجربه ای دینی در این زمینه بدست آید؛ تجربه ای كه بیان علمی آن برای دیگران چه بسا باعث علاقمندی و احساس نیاز آنان به تعالیم اسلامی شود. یكی از خدماتی كه شهید مطهری در تبیین شریعت كرد همین بود كه با بیان عقلائی و براساس علل و فلسفه احكام، موجه بودن احكام اسلامی را به جوانان و نسل مشتاق به این نوع معارف نشان می داد. این تلاش می بایست همچنان ادامه یابد. درباره مسئله قصاص پدر در جزای قتل عمد فرزند، باید گفت دلیل این حكم روایاتی است كه از ائمه معصومین (ع) رسیده است، علاوه بر این اجماع علمای اسلام ـ اعم از شیعه و سنی ـ در آن وجود دارد. حكم این است كه پدر در ازای قتل عمد فرزندش قصاص نمی شود، بلكه حاكم شرع می بایست او را شدیدا تعزیر كند. در روایات آمده است كه تعزیر می بایست شدید باشد و علاوه بر آن تبعید نیز بشود.(ر.ك. به جواهرالكلام، ج 42، ص 171 ). به این مطلب توجه شود كه تعزیر اگر بازدارندگی لازم را نداشته باشد حاكم شرع (قاضی) می تواند تا هر اندازه كه لازم باشد آن را تشدید نماید. معیار در تعزیر بازدارندگی آن است. اما فلسفه این حكم: به حسب جستجوئی كه نگارنده داشت، روایتی در فلسفه این حكم نرسیده است، ولی احتمالات زیر قابل تأمل می باشد: 1- تاكید بر حرمت پدر در جامعه اسلامی: در همه جوامع، گاه حرمت انسانها براساس میزان تسهیلات و ارفاقاتی كه برای آنان در قانون منظور می شود، درجه بندی می گردد. شاید یكی از علل این حكم همین باشد كه به جامعه بگوید به پدران خود احترام بگذارید. 2- تاكید بر خیرخواهی پدر نسبت به فرزند خود: معمولا پدر آنچنان به فرزند خود علاقمند است كه بی جهت بر فرزند خود خشم نمی گیرد. لااقل می توان گفت غالب پدران نسبت به فرزند خود این چنین هستند. با توجه به مسئولیت پدر نسبت به تربیت فرزند و بالطبع تصرفاتی كه او در ارتباط با فرزند خود و مسائل مربوط به او اعمال می كند، ضرورت این تاكید دو چندان است و ما وجه آن را تا حدود زیادی می توانیم دریابیم. اگر به یك مسئول بگوئید تو در فلان موضوع موظف به اعمال نظر و تصرف هستی و در عین حال اصل را بر سوء نیت او بگذارید، این به طور جدی قدرت تصمیم گیری و عمل را از مسئول سلب می كند. شاید حكم عدم قصاص پدر ناظر به همین باشد كه پدران علی القاعده قصد مجرمانه نسبت به فرزند خود ندارند، و لذا با مسامحه در باره آنان حكم جزائی صادر می شود. لازم است یادآور شویم كه فلسفه و حكمت احكام بر اساس نوع مصادیق یك موضوع ارزیابی می شود، و احكام نیز نوعی، یعنی با یك نگاه جامع و كلی به افراد و مصادیق ـ و نه شخصی، یعنی برای شخص خاص ـ جعل می گردند. لذا اگر موردی یافتیم كه آنچه گذشت در باره او صدق نمی كرد، به این معنا نیست كه فلسفه مزبور نادرست است. شاید این موارد خاص ـ كه فلسفه عمومی حكم در باره آن صادق نیست ـ از همان مواردی باشد كه حاكم شرع می بایست آن را با نحوه تعزیری كه مقرر می كند جبران نماید. نگارنده اصرار دارد كه مطلب فوق تنها به عنوان احتمالی كه به ذهن قاصر او رسیده تلقی شود. شاید باب تفكر در این موضوع و موضوعات مشابه تا ابد مفتوح باشد. پیروز باشید.
مشاوره مذهبی_ قم.