پرسش

با سلام و تبریك حلول ماه مبارك و تشكر از جواب سوال 28165 به عرض می رساند كه روح سوال فوق كه بی جواب مانده این است كه فرض وجود واجب بدون وجود ممكن خود نا ممكن است زیرا در آن صورت ظاهری نیست كه او ( جل و علا) اظهر باشد ویا باطنی مفهوم نخواهد داشت كه او باطن تر از آن باشد . چون خداوند فعال ما یشاء است و عالم تجلیگاه اوست نمی توان دوره ای را فرض نمود كه خداوند باشد و فعال نباشد و تجلی نداشته باشد . از اینرو عالم امكان در كلیت خود هم مخلوق اوست و هم قدیم . لطفا" این موضوع را روشن فرمائید .

پاسخ

با سلام و عرض تحیت!
ضمن پوزش از تأخیر در جواب، از این كه با شما گفتگو می كنیم خوشحالیم.
ما در جواب به سؤال قبلی عرض كردیم كه بنا به حكمت متعالیه، عالم امكان، قدیم زمانی است ـ و نه قدیم ذاتی؛ و این مشكلی را كه شما مطرح كرده اید از ریشه منتفی می كند.
اما ظاهرا سؤال شما از نحوه استدلال به قدم عالم است، كه آیا اساسا می توان به دلیل وصف "ظاهر" كه از اوصاف الهی است، قدم عالم را اثبات كرد یا نه؟
در این ارتباط باید گفت: مضمون "هو الظاهر و الباطن" ربطی به اثبات قدم عالم امكان ندارد.
استدلال شما اگر صحیح باشد، به این معنا است كه صفات فعل خدا هم مستلزم قدم عالم باشد. آیا می شود گفت چون خداوند رازق است پس باید رزق ـ و به تبع آن همه عالم مرزوق ـ قدیم باشد تا خدا همیشه متصف به این صفت باشد؟! به نظر نمی رسد شما از صفات فعل چنین تصوری داشته باشید. صفاتی مثل صفات فعل، به این معنا هستند كه اگر قابلی برای مثلا رزق خداوند وجود داشته باشد، خداوند رازق او خواهد بود.
در مورد صفات اضافی خداوند هم همین معنا مراد است. اگر عالی یكی از صفات ذات الهی است، بدین معنا است كه اگر موجودی غیر خدا فرض شود، خداوند نسبت به او عالی است. ظهور از این صفات اضافی است.
به دیگر سخن، صفات فعل و صفات اضافی خداوند صفاتی انتزاعی هستند، و تا فعل و خلقتی نباشد این صفت تحقق خارجی ندارد، به خلاف صفات ذات كه تحقق خارجی آن نیاز به واسطه ممكن ندارد.
این كه گاه گفته می شود همه صفات فعل به صفات ذاتی بازمی گردند، ناظر به همین معنا است؛ یعنی انتزاعی بودن این صفات از صفات ذات الهی.
بله، شاید بتوان، همانطور كه فلاسفه صدرایی می گویند ادعا كرد، از آنجا كه فیض خداوند هیچ وقت از او جدا نیست، پس كرم و فیض خلقت نیز چون تشعشعات آفتاب از او ساری و جاری است، پس عالم امكان قدیم است.
این نحوه استدلال بسیار فرق می كند با این كه بگوئیم چون خداوند ظاهر است باید مظهری داشته باشد و چون همیشه ظاهر بوده پس باید مظهر او قدیم باشد! در صفات فعل، و همچنین صفات اضافی خداوند، این گونه استدلال كردن صحیح نیست.(دقت فرمائید)
با التماس دعا.
مشاوره مذهبی ـ قم.