پرسش

منظور از عدالت در «تعدد زوجات" چیست ؟ چگونه باید عدالت بر قرار شود؟

پاسخ

با سلام!
قرآن كریم در دو آیه مسئله عدالت در تعدّد زوجات را بیان می‌دارد. این دو آیه در ظاهر امر تناقض آمیز به نظر می‌‌آید.
در آیه 3 سوره نساء می‌فرماید: «… فانكحوا ما طاب لكم من النساء مثنی و ثلاث و رباع فإن خفتم أن لاتعدلوا فواحدة … » یعنی با زنان پاك ازدواج نمائید، دو یا سه یا چهار همسر؛ و اگر می‌ترسید عدالت را در باره همسران متعدد رعایت نكنید، تنها یك همسر بگیرید …
و در آیه 129 نساء می‌فرماید: «ولن تستطیعوا أن تعدلوا بین النساء ولو حرصتم فلا تمیلوا كل المیل فتذروها كالمعلّقة …» یعنی شما هرگز نمی‌توانید از نظر محبّت قلبی در میان زنان عدالت برقرار كنید، هر چند كوشش نمائید؛ ولی تمایل خود را به كلی متوجه یك طرف نسازید كه دیگری را به صورت زنی كه شوهرش را از دست داده درآورید.
خداوند در آیه اول تعدد زوجات را مشروط به عدالت می‌كند، و می‌فرماید در صورت عدم رعایت عدالت به یك همسر اكتفا كنید، و در آیه دوم عدالت را از استطاعت خارج می‌شمارد.
مشكل اینجا است كه از مجموع دو آیه این مطلب به دست می آید كه تعدد زوجات از استطاعت و توانایی انسان خارج است، زیرا رعایت عدالت از توانایی او خارج است. در این جا سؤال پیش می‌آید كه بنابر جمع آیات "حكم جواز تعدد زوجات" در اسلام لغو و بیهوده است؟
در ارزیابی و پاسخ به این سؤال باید ببینیم مراد خداوند از عدالت در این دو آیه چیست؟ اگر در هر دو آیه مراد از عدالت یك معنا است، اشكال توّهم مذكور صحیح است؛ اما اگر مراد از عدالت در دو آیه یكی نباشد، بلكه ـ آنچنانكه مفسران گفته اند ـ در آیه اول مراد از عدالت، تساوی و تعادل در نفقه و مخارج، و در آیه دوم مراد عدالت در اظهار محبّت باشد، در این صورت تناقضی در این حكم نخواهد بود.
در اصول كافی آمده است كه ابن ابی العوجاء ـ از ملحدان زمان خود ـ به هشام بن حكم ـ از شاگردان ویژه امام صادق(علیه السلام) ـ می گوید: آیا خدا حكیم است؟
هشام بن حكم پاسخ می دهد: آری، او احكم الحاكمین است. ابن ابی العوجاء گفت: پس حكم این دو آیه (3 و 129 سوره نساء) را چگونه پاسخ می‌دهی؛ كدام حكیم این گونه حكم می‌كند؟
هشام پاسخی نداشت تا این كه از كوفه به مدینه می رود و خدمت امام صادق(علیه السلام) می رسد. امام فرمودند: اكنون نه وقت حج است و نه عمره؛ گویا برای امر مهمی آمده‌ای؟! هشام داستان را تعریف كرد و امام صادق(ع) فرمودند: «أما قوله عزوجل "… فانكحوا ما طاب لكم من النساء مثنی و ثلاث و رباع فإن خفتم أن لاتعدلوا فواحدة …"، یعنی فی النفقة، و اما قوله عزوجل "ولن تستطیعوا أن تعدلوا بین النساء ولو حرصتم فلا تمیلوا كل المیل فتذروها كالمعلّقة …"، یعنی فی المودّة.»
وقتی هشام این پاسخ را به ابن ابی العوجاء داد او گفت این پاسخ از تو نیست و از حجاز آمده است!
علامه طباطبائی (ره) در تفسیر این دو آیه می‌فرمایند:
در آیه اول (نساء/3) رعایت عدالت در مورد همسران بیان شده است؛ اما از آن جا كه تشخیص در رعایت حقیقی به معنای رعایت دقیق حد وسط بین افراط و تفریط بسیار سخت است ـ به خصوص در معنای واقعی و كامل آن كه شامل "علاقه قلبی" كه غالباً در اختیار انسان نیست هم می‌شود ـ لذا در آیه دوم (نساء/129) مراد از این عدالت را بیان كرده و فرموده است: عدالت واقعی و مطلق از توانایی شما خارج است، بلكه باید در مورد حقوق همسران انصاف عرفی و حقوقی را رعایت كنید، و چنان نباشد كه به یكی توجه زیاد داشته باشید و به همسر دیگر توجهی در حقوق زندگی مشترك نداشته و او را رها كنید و بلاتكلیف بگذارید.
اما در حدود عدالت در میان زوجات باید گفت:
مقدار واجب، در رعایت عدالت، اداء حقوق هر یك از همسران بر اساس شأن و موقعیت اجتماعی اوست، و شامل حقوق مالی ـ مانند مخارج زندگی و مهریه ـ و حقوق زندگی مشترك ـ مانند تأمین مسكن، اعم از خرید یا اجاره، لباس، وسایل زندگی و تمام آن چه برای یك زندگی مناسب لازم باشد ـ می شود.
همچنین از مواردی كه واجب است در بین همسران رعایت شود، مسئله بیتوته است كه واجب است بین همسران به طور مساوی و با عدالت تقسیم شود.
اما مقدار مستحب، در رعایت عدالت نیز ابراز محبت یكسان به هر یك از همسران، و معاشرت و رفتار نیك همراه با اخلاق خوش و فراهم كردن محیط آرامش بخش و توأم با صلح و صفا برای همه همسران است؛ همان گونه كه سیره و اخلاق پیامبران الهی، خصوصاً پیامبر اسلام ـ صلی الله علیه وآله ـ و بعضی از یاران و اصحاب ویژه آن حضرت نشان داده است.
از امام صادق ـ علیه السلام ـ روایت شده است: پیامبر خدا(ص) در زمان بیماری خود نیز بین زنان خویش عدالت را رعایت می‌فرمود، و حق آنان را رعایت می‌كرد.
و در مورد حضرت علی(علیه السلام) نیز روایت شده است: در زمانی كه دو همسر داشت، اگر نوبت بیتوته یكی از آن دو بود،‌ در خانه دیگری وضو هم نمی‌گرفت؛ و همچنین در مورد معاذ بن جبل ـ از یاران پیامبر(ص) ـ آمده است: زمانی دو همسر وی با هم در اثر طاعون از دنیا رفتند او برای این كه كدام یك را اول به خاك بسپارد، قرعه كشید.
والسلام.