پرسش

راههای از بین بردن بخل نفس چیست

پاسخ

با عرض سالم و تحیّت!
به طور كلی، برای كسب یك صفت پسندیده و یا ازاله یك خصلت ناپسند، كه به صورت ملكه نفسانی درآمده است، باید با تلاش و مداومت و صبر به هدف ـ یعنی خود سازی ـ رسید.
در این مورد نیز اگر بخواهیم صفت مذموم بخل را از خود دور كنیم، بایست با انجام بخشش و دهش حركت خودسازی را آغاز كنیم. انجام این كار در مرحله ابتدائی برای كسی كه این صفت در او ملكه نشده، سخت است، ولی به تدریج به این عمل عادت می كند و كار آسان می شود.
پیامبر اسلام(ص) در مورد خودسازی فرموده اند: «العلم بالتعلّم و الحلم بالتحلّم» یعنی علم با آموختن و بردباری به تن دادن به بردباری حاصل می شود.
به عبارتی هر گاه احساسات و روحیات ما، ما را به سوی عمل زشتی وامی دارد، می بایست با هر كف نفس و دشواری كه هست آن عمل را ترك كرد، و خود را وادار كرد ترك زشتی كند. با تداوم این اعمال كم كم روحیه انسان عوض می شود و نسبت به آن عمل زشت احساس بدی خواهد داشت.
از نظر تئوریك و معرفتی نیز باید به زوایای مسأله پرداخت؛ ریشه های بخل را شناخت؛ و نتایج وخیم آن را شناسائی كرد. بنابراین ما برای تكمیل بحث به دو مسأله "ریشه یابی روانشناختی" و "ثمرات تلخ بخل" می پردازیم.
1ـ ریشه یابی روانشناختی؛
الف ـ بعضی اوقات دلیل "بخل ورزی" ترس و وحشت از نداری و فقر است كه این روحیه بر خلاف صریح قرآن است كه می فرماید: «الشیطان یعدكم الفقر ویأمركم بالفحشاء والله یعدكم مغفرةً منه و فضلا والله واسع علیم»(بقره/268)
ب ـ بعضاً دیده شده است كه دلیل این صفت، عشق به پول و مال است. و این در حالی است كه آن فرد چنان متمّول و توانگر است كه هر طوری هم زندگی كند، كم نمی آورد؛ با این وجود حاضر نیست اندكی از آن را در راه صحیحی مصرف كند. حتی دیده شده است كه افرادی در كمال توانگری مالی چنان بر خود سخت می گیرند و بخل می ورزند كه هیچ فقیری این گونه بر خود سخت نمی گیرد، و این در حالی است كه مال و منال او قابل محاسبه نیست. این یك نوع بیماری روانی است. این نوع بخل افراطی كه گاهی بصورت یك نوع ناهنجاری روانی و حتی چیزی شبیه به جنون درمی آید، گاهی اوقات وضعیت چنان خنده دار و مضحك می شود كه موضوع تألیف كتاب و تهیه نمایشنامه قرار می گیرد؛ مثلا كتاب "البخلاء"، اثر"جاحظ" و "خسیس" اثر"مولیر" حول محور یك خسیس و رفتار او دور می زند.
ج- گاهی آدمی جهت رسیدن به لذّات و بهره مندیهای بیشتر دنیوی بخل می ورزد. در حالی كه باید توجه داشت كه در یك دید معنوی و عرفانی، و حتی از دیدگاه اغلب روانشناسان و فلاسفه جدید و قدیم، صرف برخورداری، مصرف و امكانات، آدمی را خوشبخت نمی كند، بلكه این "برداشت" و "معنایابی" از زندگی است كه فرد را كامروا و خشنود می كند.
اییكور می گوید:«حكیم در عین نداری هم خوشبخت است.»
دیگری می گوید: «انسانها بدبخت هستند، چون نمی دانند كه خوشبخت هستند.»
و بالاخره قول معصوم(ع) كه می فرمایند: «القناعة مال لا ینفد» یعنی قناعت مالی است كه تمام نمی شود.
حافظ نیز این مضمون را به شعر درآورده است، و می گوید:
"در عین تنگدستی در عیش كوش و مستی
كاین كیمیای هستی قارون كند گدا را"
و در جائی دیگر می گوید:
"در این بازار اگر سوداست با درویش خرسند است
خدایا منعمم گردان به درویشی و خرسندی"
د- فقدان عاطفه و ترحّم نیز می تواند باعث بخل شود. اگر كسی اندكی رحم داشته باشد، چطور می تواند در صورت روبروشدن با بیچارگان و ناتوانان و یا خانواده هایی كه د ر اثر نداری در حال فروپاشی هستند، دست در جیب نكند و یا از حساب بانكی خود برای نجات آنها اقدام نكند؟!
این افراد باید در نظر داشته باشند كه در روایت آمده است: كسی كه رحم نمی كند مورد ترحّم خدا هم قرار نمی گیرد.
"هر آنكه جانب اهل خدا نگه دارد
خداش در همه حال از بلا نگه دارد"
"دلا معاش چنان كن كه گر بلغزد پای
فرشته ات به دو دست دعا نگه دارد"
هـ ـ گاه جهل عامل بخل است؛ چرا كه به آثار و بركات مادی و معنوی فوق العاده صدقه و انفاق، و به طور كلی دستگیری ضعیفان و دردمندان آگاه نیستیم.
در روایت آمده است كه دستگیری ناتوان، موجب رفع گرفتاری و دور شدن آدمی از گناه و آلودگی می شود.
2- ثمرات ناگوار بخل؛ باید توجه كرد كه بخل باعث تنقّر مردم از بخیل و بدخواهی و كینه آنها نسبت به او خواهد شد، و در آخرت هم از تك تك اموال او مؤاخذه و محاسبه می شود. «سیطوّقون ما بخلوا یوم القیامة»(آل عمران/180) و این چه كاری است كه موجب منفور شدن آدمی در دنیا، و گرفتاری و حسرت او در آخرت شود؟!
"به دنیا توانی كه عقبی خری
بخر جان من ور نه حسرت بری"
خداوند همه ما را از دست این صفت رذیله ـ یعنی بخل و تنگ چشمی ـ نجات دهد. كامروا باشید.