پرسش

با عرض سلام و خسته نباشید
منظور از كلمه "خاتم" در آیه 40 سوره احزاب چیست؟
اگر منظور یعنی آخرین و ختم كننده یا خاتمه دهنده، نباید بر وزن "فاعل"( به كسر عین) باشد نه بر وزن"فاعل" (به فتح عین)؟
این آیه به عنوان تنها آیه ای كه صریحا بر آخرین پیامبر بودن حضرت محمد دلالت می كند از طرف فقها مطرح است.آیا آیه های دیگری كه بر این موضوع دلالت كند(نه لزوما صریح) در قرآن هست؟
متشكرم

پاسخ

دوست گرامی!
واژه «خاتم» در آیه شریفه (احزاب/40)، چه با فتح خوانده شود و چه با كسر، دلالت بر خاتمیت پیامبر اكرم(ص) دارد، بدین بیان كه:
خاتم(با فتح) به معنای مهری است كه با آن كاری را تمام می‌كنند؛ ‌از این رو با وجود پیامبر اكرم(ص) نبوت و رسالت مهر خورده و دفتر رسالت با وجود آن حضرت پیچیده شده و نبوت خاتمه پیدا كرده است و بعد از ایشان دیگر نبوتی نخواهد بود.
و خاتم(با كسر) یعنی اینكه آن حضرت آخرین پیامبران است و پس از ایشان تا قیامت پیامبری نخواهد آمد.
با مراجعه به كتب لغت خواهیم دانست كه خاتم(با فتح) از نظر ارباب لغت به معنی چیزی است كه به وسیله آن، كار پایان پذیرد. و همچنین چیزی كه با آن اوراق و مانند آن را مهر می‌كنند و به دیگر سخن، نوعی بستن درب است. و از آنجا كه این كار(مهر كردن) در خاتمه و پایان كار قرار می‌گیرد، نام«خاتم» بر وسیله آن گذارده شده است.
و این هم كه به انگشتر، خاتم می‌گویند به خاطر این است كه در گذشته روی انگشتر را نقش می‌كندند و به وسیله آن انگشتر، نامه‌ها را مهر می‌نمودند. بنابراین واژه خاتم(با فتح) به معنی خاتمه دادن و پایان دادن است.
این معنا مورد تصریح روایات هم هست. علاوه بر آن كه اكر معنای آن انكشتری انبیاء بود، معنای سبكی می شد كه مناسب شأن رسول اكرم(ص) نبود.
برخی از مفسرین، خاتم(با كسر) را به معنی ختم دهنده و پایان دهنده گرفته‌اند،‌ و خاتم(با فتح) را به معنی آخرین دانسته‌اند؛ یعنی پس از او دیگر پیامبری نیست؛ كه در هر صورت هم نتیجه آنها یكی است.
اما برخی از مفسرین نكات دقیقی از این آیه استفاده كرده‌اند و گفته‌اند: واژه خاتم اگر با كسر باشد فقط دلیل بر خاتمیت پیامبر اكرم(ص) است، ولی اگر خاتم با فتح باشد،‌ علاوه بر اینكه به معنی مهر و امضاء دفتر نبوت است،‌ دلالتهای دیگری هم دارد؛ از جمله:
1 ـ مهر و امضای آخر دفتر به این معنا است كه اگر بعد از او چیزی نوشته شود مربوط به صاحب مهر و امضاء ‌نیست، و وجود پیامبر اكرم (ص) دلیل بر ختم نبوت است كه شریعتش تا قیامت باقی است.
2 ـ دلالت دیگر اینكه آنچه قبل از مهر و امضاء است مستند به صاحب مهر است و وجود مقدس پیامبر اكرم(ص) اعتبار نبوت جمیع انبیاء سلف را ثابت فرمود؛ چرا كه اگر قرآن مجید و فرمایشات آن حضرت نبود، ما هیچ دلیلی بر اثبات انبیاء سلف نداشتیم، نه از طریق یهود و نه از طریق نصارا و نه غیر اینها.(اطیب البیان، ج10، ص509).
بنابراین واژه خاتم چه با كسر باشد و چه با فتح، دلالت صریح و واضح بر خاتمیت و ختم نبوت توسط پیامبر اكرم(ص) دارد.
با این حال علاوه بر اینكه این آیه صراحت بر خاتمیت پیامبر اكرم(ص) دارد، خداوند متعال آیات دیگری نیز بیان فرموده كه از آنها نیز می‌توان بر خاتمیت آن حضرت استناد نمود؛ مانند آیه شریفه: «هو الذی أرسل رسوله بالهدی و دین الحق لیظهره علی الدین كله …» كه در قرآن كریم در موارد متعدد تكرار شده است كه آن موارد عبارتند از: توبه/32 و33 ـ فتح/28 ـ صف/8 و9.
برای مطالعه بیشتر می‌توانید به كتب تفسیری به آدرس آیات ذكر شده به ویژه به تفسیر المیزان، ج16، ص486 ـ مخزن العرفان، ج8، ص235 ـتفسیر نمونه، ج17، ص336 به بعد ـ احسن الحدیث، ج8، ص362 ـ اطیب البیان، ج10، ص509 ـ و مجمع البیان، ج4، ص385 مراجعه نمائید.
پیروز باشید.