پرسش

سلام علیكم
انسان از ابتدای خلقت در عالم هایی سیر كرده است؟ لطفا كمی توضیح دهید.
بسیار متشكرم.

پاسخ

با سلام و عرض تحیت!
پاسخ به سئوال شما فرع بر این است كه اول اثبات شود آیا اصلاً غیر از این عالم یعنی عالم طبیعت و نشئه ملكی عوالم دیگری هم وجود دارند یا خیر؟ تا سپس نسبت انسان با این عوالم مورد بحث قرار گیرد.
مسئله را با كلمات اهل معقول و استدلالات آنان بررسی می كنیم.
حكیم الهی و مفسر بزرگ قرآن حضرت علامه طباطبایی در كتاب نفیس "الرسائل التوحیدیة" عوالم وجود را چهار عالم می شمارد:
1- عالم اسماء و صفات كه به عالم لاهوت نام گرفته است.
2- عالم تجرد تام كه به عالم عقل و روح و جبروت نام گرفته است.
3- عالم مثال كه به عالم خیال و "مُثُل معلقه" و برزخ و ملكوت نام گرفته است.
4- عالم طبیعت كه به عالم ناسوت و … نام گرفته است. (ر.ك. به "الرسائل التوحیدیة"، ص122)
شرح و توضیح هر یك از این عوالم خارج از وسع این نوشتار است. اما همین قدر می توان گفت كه هر یك از این عوالم علت تامه برای عالم مادون است؛ یعنی مثلاً هر چه در عالم طبیعت هست تنزل یافته از عالم مثال بوده و هكذا …
علامه طباطبایی در یكی دیگر از رسائل خود می نویسد: در فلسفه به برهان ثابت است كه علیّت مقتضی قیام معلول به علت است، چه از جهت وجود و چه از جهت كمالات اولیه و ثانویه؛ و آنچه از مقام علت تنزل و تعیین می یابد همین امور است، نه نواقص و جهات عدمیه.
و نیز ثابت است كه عالم ماده از جهت وجود مسبوق به عالم دیگری است كه مادی نیست، اگر چه احكام ماده در آن یافت می شود؛ و در واقع این عالم علت عالم مادی است. و نیز عالم ماده مسبوق به عالم دیگری است كه از ماده و احكام آن هر دو مجرد است كه در حقیقت علتِ علت عالم مادی است. این دو عالم، عالم مثال و عقل یا عالم برزخ و روح نامیده می شوند. ("انسان از آغاز تا انجام"، علامه طباطبایی، ترجمه و تعلیقات صادق لاریجانی، فصل1)
پس از اثبات این عوالم نوبت به نسبت انسان با این عوالم می رسد.
علامه طباطبایی در این باره می افزاید: از این بیان نتیجه می شود كه انسان با جمیع خصوصیات ذات و صفات و افعالش در عالم مثال موجود است، بدون آن كه اوصاف رذیله و افعال سیئه و لوازم نقص و جهات عدمی با وی همراه باشند.
به این ترتیب انسان در عالم مثال در زمره پاكیزگان و ملائكه پاك زندگی نیك و مسرت بخشی دارد، و به مشاهده نور پروردگار و نورانیت ذات خویش مبتهج است، و از مرافقت نیكان و مسامرت پاكان در التداذ … (همان)
در بیانات دینی هم آنچه تحت عنوان "عالم ذر" وارد شده، اشاره به همین عالم مثال یا عالم مجرد تام ـ یا عقل ـ شده است.
نكته مهمی كه از آنچه گذشت بدست می آید، و در حقیقت جان جوابی است كه به دید فلسفی می توان به سؤال شما داد، آن است كه این گونه نیست كه انسان یك وقتی در عالم مثال یا عالم ذره بوده و سپس به عالم دنیا آمده باشد. به عبارت فنی این گونه گونی عوالم كونی و انسانی به شكل تجانی و جا خالی كردن نیست. این چنین نیست كه مثلاً، قبل از نشئه مادی شهادتی به وحدانیت خداوند داده باشد و سپس به این دنیا آمده باشد، نه بلكه همین الان هم آن "قالوا بلی" را در عالم مثال و عقل دارد؛ و این حیثیت ملكی اوست كه نسیان و فراموشی دارد، چنانچه در بیان علامه طباطبایی هم بدین مطلب اشاره رفته بود.
با التماس دعا.