پرسش

خیر و شر چیست؟ ارتباط آنها با هم چگونه است؟
اینجانب مطالعاتی در زمینه نسبی بودن خیر و شر داشته ام همچنین دیدگاه شهید مطهری در مورد اصالت خیر و طفیل بودن شر را مطالعه كرده ام علاوه بر آن با دیدگاه برخی از متفكران غربی همچون نیچه در مورد خیر و شر آشنا هستم.
خواهشمند است در صورتی كه مطالبی در این زمینه در دسترس دارید برای اینجانب ارسال فرمایید.
در ضمن اینجانب نویسنده و مترجم می باشم لذا مطالب شما تاثیر فراوانی در آثار اینجانب خواهد داشت.
با تشكر

پاسخ

با عرض سلام و تحیت!
مطالب و مباحثی كه در باره‌ خیر و شر در كتب اسلامی ـ فلسفه و كلام ـ مورد مداقه و تحلیل قرار گرفته است، گسترده و عمیق اند؛ و از طرفی سؤال جنابعالی كلی بوده و طبعاً مباحث زیادی را در خود جای می دهد. لذا با عرض پوزش یك سری مطالب كلی در این باره خدمت شما عرضه می گردد. از شما می خواهیم پس از مطالعه این مطالب سؤال خود را به طور مشخص بفرمایید. ما در خدمت شما هستیم.
1ـ مفهوم خیر و شر در عرف: برخی از علماء‌ بر این عقیده اند كه خیر و شر در محاورات عرفی سه مقطع و مرحله را پشت سر گذاشته است.
در مرحله اول انسان هر شیءای را كه به آن رغبت داشته، خیر دانسته، و هر شیءای را كه نسبت بدان تنفر داشته شر نام نهاده است.
در مرحله دوم، انسان خود و میل و رغبت خود را معیار قرار نداده، و این رابطه را بین هر موجود ذی شعور و صاحب میل و رغبتی با اشیاء دیگر لحاظ كرده و دو مفهوم خیر و شرّ‌ را در ارتباط بین آنها اطلاق نموده است.
در مرحله سوم، ویژگی شعور هم حذف شده و رابطه بین دو موجود سنجیده، و مفهوم خیر و شرّ‌ در نسبت آن دو اطلاق شده است. مثلا، سرسبزی و خرمی خیر درخت دانسته شده، و پژمردگی و خشكیدگی آن شرّ درخت محسوب می شود.
البته در محاورات عرفی استعمال خیر و شر به ذوات و اعیان منحصر نمی شود، ‌بلكه در مورد افعال هم جریان می یابد، و بدین ترتیب مفهوم خیر و شرّ و خوب و بد،‌ در زمینه اخلاق و ارزشها نیز مطرح می گردد.
2ـ نسبت خیر و شر با حكمت و عدالت: چرا یكی زشت و دیگری زیباست؟ و چرا یكی انسان و دیگری گوسفند است؟ چرا مرگ مقدّر شده است و چرا اشیاء‌ بعد از وجود یافتن معدوم می گردند؟ چرا موجودی كه به اجبار به عرصه وجود پا نهاده است،‌ از امكانات زندگی سالم و مرفه ـ به واسطه بیماری و نقص عضو و... ـ محروم می ماند؟ وجود امور هولناك و مخرب طبیعی ـ مثل زلزله و سیل و ... ـ شر و نقص در جهان آفرینش نیست؟
طبق بیان شهید مطهّری، مسأله‌ نظام احسن و إشكال شرور، ‌از مهم ترین مسائل فلسفه و كلام است. كمتر كسی است كه به این مسأله توجه نكرده باشد. فلاسفه شرق و غرب به اشكال شرور توجه كرده اند؛ و همین مسأله در شرق و غرب موجب پیدایش فلسفه های ثنویت،‌ مادیگری، ‌و "بدبینی" گردیده است.
ایشان می فرماید: تا آنجا كه من مطالعه كرده ام، فلاسفه غرب،‌ پاسخ قاطعی برای این اشكال نیافته اند؛‌ ولی فلاسفه و حكمای اسلامی اشكال را مورد تجزیه و تحلیل قرار داده و به خوبی از عهدةه پاسخ آن برآمده و راز مهمی را گشوده اند. همه این بحثها به بحث ماهیت خیر و شر بازمی گردد.
جواب كلی ای كه در بحث شرور از زمان افلاطون ـ كه گفته می شود این بیان ابتكا او بوده است ـ داده شده، این است كه‌ شرور از امور عدمی اند؛ یعنی بدیها از نوع نیستی و عدمند.
البته این بدان معنی نیست كه شرور در خارج وجود ندارند، بلكه منظور این است كه وجود اینها از نوع وجود "كمبودها" و "خلأها" است.
3- خیر و شرّ‌ از قبیل معقولات فلسفی اند؛ یعنی مفاهیمی كه ما بازاء‌ خارجی ندارند، ولی منشاء‌ انتزاعشان در خارج وجود دارد. به عنوان مثال، همانگونه كه هیچ موجود عینی نیست كه بتوان به آن اشاره كرد و گفت: ماهیت آن،‌ علیت یا معلولیت باشد، هیچ موجود عینی هم یافت نمی شود كه ماهیت آن، ‌خیریت و شرّیت باشد.
به عبارت دیگر، همانطوری كه بقیه مفاهیم فلسفی قابل جعل و ایجاد نمی باشند، ‌بلكه عناوینی هستند كه عقل با تأمل و دیدگاه معیّنی از وجودهای خاص انتزاع می كند، خیر و شر هم عناوینی انتزاعی می باشند.
ما منتظر سؤالات جزئی تر شما هستیم.