تبیان، دستیار زندگی

آیت الله حاج سید مهدى روحانى قدّس سرّه

اول 29 سوره از سور قرآن مجید به حروفى مانند «الم» و «حم» ابتدا شده است كه آنها را «فواتح سور» و «حروف مقطعه» مى نامند.
در تفسیر و بیان مراد از آنها اختلافات زیادى است كه همان كثرت اختلاف، بیشتر سبب تشویش و انحراف اذهان از معناى ساده آنها گردیده و در نظر این حروف را در هاله اى از ابهام و رمز قرار داده است.

شیخ ابوجعفر طوسى  چهارده قول، طبرسى ده قول و فخررازى 21 قول از مفسرین نقل كرده اند. سیوطى از قاضى ابوبكر بن العربى نقل مى كند كه گفته است:

من در معناى فواتح سور بیست قول و بیشتر به دست آورده ام و كسى را نشناختم كه از روى دلیل و علم حكمى كرده و به كلام معقولى پى برده باشد. و عقیده من بر آن است كه اگر عرب براى این حروف معناى متداولى نمى فهمیدند، اولین كس آنها بودند كه بر پیغمبرصلّى الله علیه و آله و سلّم اعتراض مى كردند؛ چه آن كه آن حضرت «حم فصّلت» و «ص» و غیر اینها را برعرب تلاوت كرد و اعتراضى نكرده اند؛ بلكه به فصاحت و بلاغت آن تصریح كرده و تسلیم شدند، در حالى كه مشتاق و حریص بودند كه خطا و لغزشى در قرآن ببینند. این خود دلیل است كه این یك امر متداول و معروفى كه جاى اعتراض نداشته در آن عصر بوده است.
نكته اى را كه قاضى ابن العربى تذكر داده به نظر صحیح مى رسد، گرچه او هم به علت كثرت اختلاف باز نتوانسته نظر قاطعى ابراز كند و آن امر متداول و معروف را كه به آن اشاره نموده است به دست آورد.

یكى از آرایى كه در فواتح سور گفته شده آن است كه حروف مقطعه براى بیان این مطلب آمده كه كتاب خدا (قرآن) هم از همین حروف و امثال آن تركیب شده است و این سبك بیان براى مبالغه در وانمود كردن عجز بشر از آوردن مانند قرآن بسیار بجا و زیبنده است.
همین معنا از تفسیر منسوب به امام حسن عسكرى علیه السّلام روایت شده و ابو مسلم اصفهانى  و مبرّد و جمع عظیمى از محققین این معنا را اختیار كرده اند  و این قول با كلامى كه از قاضى ابن العربى نقل شد مناسبت كاملى دارد. و ما مى توانیم به دلائل متعددى از خود قرآن مجید این معنا را استفاده كنیم:

عده اى مى گویند: چون در تورات بشارتِ آمدن آیات داده شده است، «تلك» اشاره به آن آیات مى باشد.

جمعى دیگر مى گویند: یك كلمه در تقدیر بوده و باید آیه را این طور تفسیر كرد: «تلك الایات آیات الكتاب».

5. در 22 سوره از 29 سوره، پس از ذكر حروف نامبرده، صحبت از كتاب و نزول كتاب به میان آمده است، در هفت سوره دیگر هم اكثر صحبتى از قرآن شده یا با قرائنى این اشاره مشهود است و حتى مى توان گفت در مواردى كه با صراحت از كتاب یا قرآن نام برده نشده «ایجاز به حذف» كه یكى از صنایع بدیع مى باشد، به كار رفته است و نمى توان تمام این مسائل و الفاظ را اتفاقى دانست.

سه نفر برای خرید یک ساعت به فروشگاهی می روند. بعد از انتخاب یک ساعت صاحب فروشگاه قیمت را سی هزار تومان اعلام می کند.آن سه نفر نیز هر کدام ده هزار تومان برای خرید ساعت می دهند،ومی روند .بعد از گذشت چند دقیقه صاحب فروشگاه متوجه میشود قیمت آن ساعت بیست وپنج هزار تومان بوده نه سی هزار تومان.به همین خاطر پنج هزار تومان به شاگردش می دهد تا برود وبه انها پس دهد .اما شاگرد دوهزار از آن را در جیبش می گذارد وسه هزار تومان به آن سه نفر می دهد.حال هر کدام نه هزار تومان برای خرید ساعت داده اند.اگر حساب کنیم 27=3*9بعلاوه ی آن 2000 هزار تومان می شود 29000 هزار تومان.آن یک هزار تومان کجا رفته است؟ 

چیستی و ماهیت صراط مستقیم در قرآن:

1ـ عبادت خدا: نص صریح و روشن در قرآن کریم دال بر آن است که ماهیت و نهاد صراط مستقیم عبادت و عبودیت خداست همان‌گونه که خداوند در قرآن علت خلقت خداوند آدمی را عبادت خود معرفی می‌کند و می‌فرماید: «و ما خلقت الجن و الانس الالیعبدون» دو آیه ذیل این معنا را افاده می‌کند«و ان اعبدونی هذا صراط مستقیم» 2. ان الله‌ ربی و ربکم فاعبدوه هذا صراط مُستقیم که عبادت خالق را ماهیت صراط مستقیم قلمداد می‌کند.

 2ـ تبعیت و پیروی کردن از خدا:1: «و انه لعلم للساعة فلا تمترن... بها و اتبعون هذا صراط مستقیم» که راه مستقیم را در تبعیت از خود منحصر می‌کند.

3ـ صراط الله: «و کذلک اوحینا الیک روحاً من امرنا... و انک لتهدی الی صراط مستقیم صراط الله الذی له ما فی السموات و ما فی الارض، الا الی ارتصیر الامور»صراط ا... دقیقاً توضیح و وصف کلمه صراط مستقیم است به طوریکه تعبیر صراط الله با همة مشخصات و ویژگی‌های ممیز آن از لحاظ معنایی با واژه صراط مستقیم برابر و معادل است. صراط الّهی که خدا برای هدایت بشر تعیین کرده است تعددپذیر نیست لذا دستور به تبعیت از یک صراط آمده است و به پیروی از سبل و راه‌های متفرق انذار و هشدار داده شده است، و ان هذا صراطی مستقیما فاتبعوه و لا تتبعوا السبل فتفرق بکم عن سبیله ذلکم وصیّکم به لعلکم تتقون

دفع یک شبه

س: آیا صرف اینکه صراط در قرآن به طور نکره یاد شده است دلیل برتعدد صراط مستقیم است ج: خیر، شاهراه صراط مستقیم یکی بیش نیست و نکره آمدن صراط در آیات بر اهمیت و دقت و عظمت آن دلالت می‌کند بر نامعلوم بودن یا بی‌شمار بودن آن و نکته دیگر آن که همة انبیاء و اولیاء ‌یکراه را پیموده‌اند و آن صراط مستقیم توحید و عبادت و بندگی است چنان چه در خصوص انبیاء مانند ابراهیم، اسحاق و... قرآن کریم می‌فرماید: «و وهبناله اسحق و یعقوب و... و مِنْ آبائهم و ذریّتم و اخوانهم و اجتبیناهم و هدیناهم الی صراط مستقیم»، صراط مستقیم همانا راهی است که خود ذات اقدس الهی از طریق ارسال رسل و انزال کتب برای بندگان خود ترسیم فرموده است و از آن تعبیر به دین و شریعت می‌شود و دین حق الهی در هر زمان همان شریعتی است که بوسیله پیامبر معصوم آن زمان به بشر عرضه شده است و غیر آن باطل است و راه بسوی خدا نخواهد بود و انبیاء و رسولان الهی یکی پس از دیگری آمدند و مردم زمان خود را دعوت به دین حق نمودند تا زمان ظهور خاتم آن صلوات الله علیهم و فرا رسید و آخرین مرحله از دین حق به بشر عرضه شد و پس از آن تا پایان عمر دین دیگری از جانب خدا نخواهد آمد و جامعه بشری نیز جز اسلام راه دیگری به سوی خدا نخواهد داشت. چرا که خدای متعال می‌فرماید «ان الدین عند الله الاسلام» «و من یبتغ غیر الاسلام دینا فَلَنْ یقبل منه و هو فی الاخره من الخاسرین» حوزه‌های معنایی صراط مستقیم 1

1ـ اهتداء: لغه به معنای هدایه شدن به راه راست است و در قرآن مجید همواره در مقابل واژه ضلال به معنای بیراهه رفتن بکار می‌رود. حقیقت این است که این 2 واژه‌ی متضاد را تقریباً در همه جای قرآن می توان یافت و یکی از رایج‌ترین و فراوان‌ترین مفاهیم بکار رفته در قرٱن کریم می‌باشد. مثال‌های زیر مدّعای ما را به خوبی روشن می‌سازد.

1. «من اهتدی فانّما یهتدی لنفسه ‌و من ضلّ فانما یضل علیها و...   

2. اولئک الذین اشتروا الضلاله بالهدی والعذاب بالمغفره فما اصبرهم علی النار  

3. «ان ربک هو اعلم من یضل عن سبیله و هم اعلم بالمهتدین» در قرآن دو واژه ایمان و کفر درست نقطه مقابل همدیگر هستند واژه اهتداء از جمله کلماتی است که در حوزه معنایی ایمان قرار دارد و در برخی آیات قرآن واژه ایمان با همه مشخصات و ویژگی‌های ممیزی آن به لحاظ معنایی با حالت آن کسانی که مهتدی و راه یافته‌اند برابر و معادل است «ما کان للمشرکین ان یعمروا مساجد الله شهدین علی انفسهم بالکفر اولئک حبطت اعمالهم و فی‌النار هم خالدون انّما یعمروا مساجد الله من امن بالله و الیوم الاخر و اقام الصلوه و اتی الزکاه و لَمْ یخش الا الله فعسی اولئک ان یکونوا من المهتدین

بنابراین از نظر قرآنی ایمان چیزی جز پذیرفتن هدایت و انتخاب صراط مستقیم نیست و حال آنکه کفر عبارتست از روی گرداندن از هدایت و بنابراین گمراه شدن از صراط مستقیم. در این جا مثالی می‌زنیم که در آن عمل ایمان آوردن انسان با اندیشه هدایت الهی در ارتباط است «نحن نقص علیک بِنْأهم بالحق انهم فتیه امنوا بربهم و زدنهم هدی کاملاً روشن است که در این جا می‌توان ارتباط ایمان و هدایت را به لحاظ معنای دریافت با این توضیح که از ایمان به پروردگار در پایان آیه یاد شده به هدایت تعبیر شده است که در اول آیه می‌فرماید اصحاب کهف جوانانی بودند که به پروردگارشان ایمان می‌آورند و در پایان در پاسخ به این عمل عنوان می‌دارد که ما هم بر هدایتشان افزودیم لذا نزدیک‌ترین معنایی که به ذهن متبادر می‌شود هم معناییِ هدایت و ایمان در این آیه است.  

2ـ هدی: این واژه از نظر لغوی تفاوتی با واژه اهتداء ندارد راغب اصفهانی در تفاوت بین هدی و اهتداء می‌گوید هدی لفظی است ویژه اعطاء و بخشش خداوند به کسانی که قابلیت آن را دارند مانند هدی للمتقین اولئک علی هدی من ربهم، قل ان هدی الله هو الهدی، هدی للناس،

اما اهتداء مخصوص آنست که انسان (چه در امور دینی و چه در امور اخروی) از سر اختیار آن را اکتساب کند مانند «من اهتدی فانما یهتدی لنفسه و... و هو الذی جعل لکم النجوم لتهتدوا بها...»  3ـ رشد:این واژه در قرآن کریم در صورت‌‌های مختلف فعلی و اسمی ظاهر شده است مانند  رَشَدَ، رُشد، رشاد، رشید... لغویین این واژه را در مقابل واژه غیّ ‌به معنای گمراهی و ضلالت به کار برده‌اند. بنابراین رشد به معنای هدایت و راه. صحیح در تضاد با واژه غیّ به معنای گمراهی روشن گردید. بین مفهوم هدایت و رشد ارتباط معنایی نزدیک است: «قل اوحی الیّ... یهدی الی الرشد فآمنّا به ولن نشرک بربنا احداً» بیضاوی عبارت یهدی الی الرشد را این‌گونه تفسیر می‌کند: یهدی الی الحق و الصواب: روشن است که بین مفهوم هدایت با مفهوم حق و صواب ارتباط تنگاتنگی است.  

4ـ سبیل الله: سبیل راهی را گویند که هموار و نرم و سهل گذر باشد و جمع آن سبل است. در بیشتر آیات قرآن کریم این اصطلاح به معنای راه مستقیم است «ام تریدون ان تسئلوا... و من یتبدل الکفر بالایمان فقد ضل سواء السبیل، «و علی الله قصد السبیل و منها جائر و لوشاء لَهَداکم اجمعین» یعنی نمودن راه مستقیم به عهدة خداست و... معانی دیگر واژه سبیل که در قرآن آمده است به این شرح است: مطلق راه، طریق و مسیر راه، راه چاره و راه نجات، راه گناه و عقوبت، راه عیب‌جویی، راه طاغوت و...  حقیقت سبیل الله عبارت است از مسیری حقیقی برای بنده‌ای که او را به لقاء الله منتهی می‌کند و آن کمال عبد و مرتبه‌ی بسیار عالی از انسانیت است که به این حقائق در برخی از آیات قرآن اشاره شده است.  «و لا تقولوا لمن لمن یقتل فی سبیل الله امواتا بل احیاء و لکن لا تشعرون»   «و لا تحسبن الذین قتلوا فی سبیل الله امواتا بل احیاء عند ربهم یرزقون و سائر آیات مانند 35 مائده، 11 صف و...، قرآن کریم در براب راه‌های انحرافی از پیروی آنان نهی کرده است و از سبل الله نیز یاد می‌کند و وعدة هدایت اهل مجاهدت به سبل مذبور را می‌دهد: «و الذین جاهدوا فینا لنهدینهم سبلنا و ان الله مع المحسنین» اینکه از نیکوکاران یاد می‌کند بدین جهت است که (سبلنا) راه‌هایی هستند که نیکوکاران و عاملان اعمال صالح به سوی خدا اختیار می‌کنند. آیه 16 سوره مائده که می‌فرماید «یهدی به الله من اتبع رضوانه سبل السلام و یخرجهم من الظلمات الی النور باذنه و یهدیهم الی صراط مستقیم» تفسیر همین آیه است پس و الذین جاهدوا فینا همان من اتبع رضوانه هستند که خداوند به سبل خویش که همان سبل اسلام باشد هدایت می‌فرماید. 

نکته ای در تفسیر المیزان بیان شده که می گوید: در قرآن کلمه سبیل نیز به معنای راه بکار برده شده ولی معنای آن با صراط تفاوت دارد و لذا سبیل احیانا بصورت جمع استعمال شده ولی صراط همیشه مفرد است. معنای سبیل آن راههای فرعی است که به راه اصلی منتهی می گردد و معنای همان راه اصلی است. ممکن است برای رفتن به نقطه ای یک راه اصلی بیشتر نباشد ولی راههای فرعی که از اطراف و اکناف می آید متعدد باشند و بالاخره همه به آن راه منتهی گردند.همه ما انسانها همچون کاروانی می مانیم که در مسیر کمال در راه هستیم ولی باید برای رسیدن به کمال نهایی از شاهراه اصلی عبور کنیم. ولی ممکن است هر کدام از ما از یک طریق فرعی خودمان را به آن راه اصلی برسانیم.  اگر هر کس در هر پست و مقامی قرار دارد به وظیفه انسانی، اخلاقی و شرعی خود عمل کند؛ در حقیقت راهی را انتخاب کرده که سرانجام او را به راه اصلی می رساند؛ گرچه راهها با یکدیگر در ابتدای امر تفاوت کند. یعنی یکی مثلا طبیب است و دیگری کارگر، دیگری بازرگان و .... اینها همه سبیل هایی هستند که انسان می تواند با طی آنها خود را به صراط مستقیم نزدیک گرداند.

در قرآن مجید از چهار نوع هدایت سخن رفته است که عبارتند از:

1. هدایت تکوینی عام؛ این هدایت، همان نظام و سازمان خلقت است که خداوند موجودات را طبق آن آفریده، به طوری که تمام هستی، هماهنگ و متحد، به سوی غایتی در حرکت و تکاپویند؛ «رَبُّنَا اَلَّذِی أَعْطی کُلَّ شَیْ ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدی» که در برابر این هدایت، هیچ گونه ضلالتی وجود ندارد.

2. هدایت تکوینی اولی خاص؛ این هدایت؛ هدایت همة انسان ها از طریق عقل و فطرت، به سمت یک سری از حقایق و اصول و ارزش هاست که از آن جهت، به «حجت باطن»، تعبیر شده است. چنین هدایتی، چند خصوصیت دارد که عبارتند از:الف) منحصر به انسان هاست.ب) در میان انسان ها عمومی و استثناناپذیر است.ج) ذاتی و درون است.د) در برابر آن، هیچ گونه ضلالتی نیست؛ یعنی خداوند، هیچ کس را با فطرت خداگریز و عقلی گمراه کننده، نیافریده است.

3. هدایت تشریعی عام؛ این گونه هدایت، مخصوص انسان ها و طایفه جن می باشد؛ زیرا تشریع و قانون گذاری، در ظرف اختیار و توان کنش های انتخابی و گزینش، موضوعیت دارد و بدون آن، بی معناست. چنین هدایتی نیز از نظر قرآن در ظرف خود فراگیر و همگانی است؛ یعنی خداوند پیامبران را برای همة انسان ها فرستاده و کتاب آسمانی خود را برای جمیع بشر، نازل کرده است؛«وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ2؛ و برای هر قومی رهبری است».«ما أَرْسَلْناکَ إِلاَّ کَافَّةً لِلنَّاسِ3؛ و ما تو را جز بشارت گر و هشداردهنده برای تمام مردم، نفرستادیم». 

4. هدایت تکوینی پاداشی(ثانوی)؛ این هدایت، مخصوص مؤمنان است؛ یعنی کسانی که با اختیار خویش، در برابر هدایت  رسولان الهی و نورافشانی های عقل و فطرت، تسلیم شدند و خداوند باب هدایت دیگری را برتر از هدایت های قسم پیشین، برای آنان می گشاید و به عبارت دیگر، چون آنان با اختیار خود از هدایت های مراتب پیشین استفاده می کنند، به این هدایت، راه می یابند. به همین دلیل، این نوع هدایت را پاداشی و ثانوی (یعنی مترتب بر پذیرش هدایت های اولی)، می نامند. فرق اساسی این هدایت با مراتب قبلی، آن است که وجه غالب آنها، جنبة راهنمایی (ارائه طریق) داشت؛ ولی این مرتبه، افزون بر آن، خاصیت راهبردی (ایصال الی المطلوب) نیز دارد و چه بسا منظور از آیة دوم سورة بقره که این قرآن، هدایت گر متقین می باشد، مراتب اولیة این نوع هدایت پاداشی می باشد؛ یعنی اگرچه قرآن برای هدایت همة انسان ها نازل شده، اما پرهیزگاران و متقیان از آن بهره مند می شوند و اینان نیز با مداومت بر ایمان، نماز و انفاق، به مرتبة عالی هدایت پاداشی می رسند که در آیه 5 سوره بقره، به آن اشاره شده است؛ «أُولئِکَ عَلی هُدی مِنْ رَبِّهِمْ...؛ آنان برخوردار از هدایتی از سوی پروردگار خویشند و آنان، همان رستگارانند».در میان موجودات تنها انسان و جن این افتخار را پیدا نموده که خداوند سفیرانی را برای هدایت آنان فرستاده و آن ها را در مسیر تکامل معنوی سوق دهد . این کار از طریق تشریع و عمل به احکام الهی میسر است. آیا انسان و جن هدایت تکوینی مثل سایر موجودات ندارند و چرا غیر از آن نوع هدایت نیاز به هدایت تشریعی و‌ آمدن انبیا و امامان معصوم دارند؟ انسان و جن از هدایت کلی تکوینی که در همه انواع آفرینش وجود دارد بی‌نصیب نیستند، ولی در عین حال به حسب طبیعت و فکر و اندیشه و آزادی و اختیاری که دارند ، غیر از طریق تکوین نیاز به تکلیف شرعی و هدایت تشریعی نیز دارند چون انسان موجود اجتماعی است و بدون جامعه نمی‌تواند زندگی کند . حیات او یک حیات جمعی و اجتماعی است . اجتماع بدون قانون و شریعت و حکومت قابل اداره و بقا نخواهد بود. از این رو انبیا و ائمه برای تامین حیات اجتماعی و فردی و خانوادگی و نیز هدایت و سیر معنوی بشر آمده‌اند . انسان نیز غیر از هدایت تکوینی نیاز به هدایت تشریعی دارد.

الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ  ستایش مخصوص خداوند است كه پروردگار جهانیان است 

سه واژه «حمد» و «شكر» و «مدح» معانى نزدیك به هم دارند.

«حمد» را چنین معنا مى‏كنند: «الحمد هو الثناء باللسان على الجمیل الاختیارى» ...یعنى حمد تعریف كردن با زبان در برابر نیكی هاى اختیارى است.فرق اجمالى میان سه واژه مزبور این است:حمد با زبان است برای نیکی های اختیاری؛

شكر گاهى با زبان و گاهى با عمل انجام مى‏گیرد برای نعمات (و یا حتی بلایا)؛

مدح تعریفى (زبانی) است در برابر زیبایى و نیكویى خواه اختیارى و خواه اكتسابى باشد و یا غیر اختیارى مانند مدح زیبایى گل و مدح تلولو یک قطعه مروارید.حمد، شكر و مدح فحمد الله و اثنى علیه و صلى على النبى و آله ثم قال: پس خداوند را ستایش نموده و ثنا گفت و بر پیامبر بزرگوار و آل او درود فرستاد.

 تفاوت حمد و شكر فرق حمد، شكر و مدح داراى وجوه اشتراك و افتراق از نظر مورد و مفهوم است به این شرح:بین حمد و شكر این است كه حمد ستایش است با زبان در برابر كار نیكى كه با اختیار از فاعل آن صادر شود، خواه آن فعل صادر شده براى فاعل فضیلت باشد، مانند: علم، یا آنكه غیر در آن لحاظ شده باشد، مانند: احسان و بخشندگى. شكر، فعلى است كه از شكرگزار به جهت انعامى كه منعم به او داده صادر مى شود و مشعر بر تعظیم بخشنده مى باشد، خواه تقدیر و تشكر با زبان باشد، یا اعتقاد قلبى، یا محبت درونى، یا عمل و خدمتگزارى به اعضا باشد، شاعر مى گوید: افادتكم النعماء منى ثلاثه یدى و لسانى و الضمیر المحبتا یدى و لسانى و الضمیر المحبتا یدى و لسانى و الضمیر المحبتا   انعام شما بر من، سه چیز "یعنى" دست، زبان و دل مرا در پوشش محبت شما قرار داد. بنابراین حمد نسبت به شكر با توجه به مفهوم، اعم مطلق است، چرا كه حمد به نعمت و غیر نعمت تعلق مى پذیرد و نسبت به مورد، اخص از شكر است و تنها به معناى ستایش به زبان مى باشد، اما شكر بر حسب مفهوم به عكس حمد است، چرا كه فقط تنها تعلقش به نعمت است، ولى از نظر مورد، اعم از حمد است، زیرا به زبان و قلب، محبت درونى، خدمتگزارى ادا مى گردد.  بنابراین نسبت بین این دو، از نسبتهاى چهارگونه عام خاص من وجه است "دو مورد افتراق و یك مورد اتفاق دارد" مورد اتفاق در هر مورد، ستایش با زبان در برابر احسان است و مورد افتراق حمد از شكر، جمیل اختیارى، مانند: علم و مورد افتراق شكر از حمد، محبت درونى در برابر احسان است.