سرآمد مفسران
با چهره های قرآنی
این شماره: علامه طبرسی
آستین همت بالا زدم و و نهایت جد و جهد خود را به کار بستم و دیدار بیدار داشتم و اندیشه به زحمت افکندم و بسیار تفکر کردم و تفاسیر گوناگون را پیش رو نهادم و از خداوند سبحان توفیق و تیسیر طلبیدم و نگارش کتابی را آغاز کردم که در نهایت فشردگی و پیراستگی و حسن نظم و ترتیب است و حاوی انواع و اقسام دانش تفسیر است و درّ و گوهرهایی اعم از علم قرائت، اعراب و لغت، پیچیدگی و مشکلات، معانی و جوانب، نزول و اخبار، قصص و آثار، حدود و احکام و حلال و حرام در بر دارد و ا خدشه‌هایی که مبطلان آن مطرح کرده‌اند سخن گفته و سخنی را آورده‌ام که تنها اصحاب ما رضی الله عنهم متعرض آن شده‌اند و استدلالات بسیاری را در صحت اعتقادات خود اعم از اصول و فروع و معقول و منقول به گونه ای معتدل و مختصر و بالاتر از ایجاز و پایین‌تر از تفصیل در بردارد؛ زیرا اندیشه های عصر حاضر تاب تحمل سنگینی فراوان را ندارد و از تلاش در میادین مسابقات بزرگ ناتوان است زیرا از علما تنها نامی مانده و از علوم تنها رمقی...
به سال 468 یا 469 ه. ق دیده به جهان گشود. پدرش حسن بن فضل او را به حق فضل نامید اما شاید در آن زمان حتی فکرش را هم نمی‌کرد که در آینده ای نه چندان دور همین نوزاد کوچک دانشمند برجسته و منشأ فضائل بسیار و دریایی از کمالات گردد. فضل بن حسن در کتب رجالی و ترجمه‌ها به طبرسی مشهور است. طبرس معرّب تفرش و در آن سال‌ها از توابع قم بوده است که امروزه از شهرهای استان مرکزی است. البته با بررسی شرح حال طبرسی به نظر می‌رسد که وی هیچ گاه در تفرش ساکن نبوده و حتی در آنجا ولادت نیافته است؛ بلکه تفرش محل زندگی اجداد او بوده است. در این که وی دوران کودکی را در کجا گذرانده دلیل قطعی در دست نیست لکن شکی نیست که وی دوران جوانی را در مشهد ساکن بوده است.
کودکی فضل با رفتن به مکتب و آموختن خواندن و نوشتن و قرائت قرآن ادامه می‌یابد تا این که این کودک با استعداد هرچه بیشتر برای آینده ای درخشان که مملو از خدمات علمی به علاقمندان دانش آموزی است آماده گردد. در آن دوران از لوازم قطعی ورود و موفقیت در علوم دینی آشنایی کامل با زبان و ادبیات عرب بود که فضل نیز با عنایت به این نکته به آموختن دروس متداول عربی اعم از صرف، نحو، معنای، بیان و بدیع پرداخته و در هر یک صاحب نظر گردید. آنچه در حوزه های علمی آن روز تدریس می‌شد دروسی بود همچون فقه، حدیث، اصول، تفسیر او علاوه بر آشنایی کامل با این علوم در رشته‌هایی چون جبر و مقابله و هندسه که چندان مورد اقبال سایرین نبود تبحر یافت. حضور پربرکت فضل بن حسن در مشهد تا سن 54 سالگی ادامه داشت و آنگاه با دعوت دانش دوستان سبزوار راهی آن دیار فضیلت پرور شد تا از امکانات فراوان آن دیار جهت ترویج علوم دینی و بسط آموخته‌ها بهره‌مند گردد. از جمله مهم‌ترین اقدامات شیخ اشتغال به تدریس علوم اسلامی در مدرسه دروازه عراق و پذیرش مسئولیت آن مدرسه بود که با همت و احاطه علمی‌ای که داشت آن مدرسه را تبدیل به حوزه ای پررونق نمود که همگان از سایر دیار برای فراگیری علوم دینی به سوی آن می‌شتافتند و از محضر این دانشمند برجسته بهره‌ها می‌گرفتند؛ که ثمره آن تربیت شاگردانی بود که پس از مدتی خود در زمره دانشمندان مطرح و برجسته در رشته های مختلف دینی در آمدند و نماینده‌ی وسعت علمی و توانایی بارز استاد خود بودند. دانشمندانی همچون: رضی الدین حسن طبرسی (فرزند شیخ طبرسی)، سید شرف شاه حسینی افسطی نیشابوری، محمد بن علی بن شهر آشوب، شیخ منتجب الدین قمی، قطب الدین راوندی، شاذان بن جبرائیل قمی، برهان الدین قزوینی همدانی، عبدالله بن جعفر دوریستی، که هریک الگویی جهت دانش دوستان بعد از خود گشته و منشأ خدمات بسیاری در زمینه ترویج و تعمیق علوم اسلامی گشتند.
قرن ششم که دوران حیات علامه طبرسی نیز در آن بوده است، قرن ویژه‌ای در ترویج و تألیف تفسیر قرآن است؛ چرا که در این سده تفاسیر زیادی به رشته تحریر کشیده شد و آثار بدیعی در زمینه تفسیر و علوم قرآنی پدید آمد و این تنها در میان شیعیان نبود بلکه گروه‌های مختلف اهل سنت از معتزله و اشاعره و صوفیان هم هر یک با تکیه بر عقاید و اصول خود به نگاشتن تفسیر پرداختند. تفسیر معروف ابوالفتوح رازی، تألیف حسین بن محمد بن احمد خزاعی در چندین جلد، تفسیر قطب راوندی، تفسیر ضیاء فضل بن علی حسن راوندی کاشانی و تفسیر محمد بن احمد بن علی فتال نیشابوری و تفسیر ارزشمند مجمع‌البیان طبرسی در ده جلد، از جمله بهترین تفسیرها در این قرن هستند.
این خود نشانگر این مطلب است که علم تفسیر و روش‌های آن در این دوره به اوج شکوفایی خود رسیده است. اما در میان این همه آثار، نگاشته این عالم بزرگ منحصر به فرد می‌نماید؛ خود در مقدمه این تفسیر از شیوه نگارش آن چنین سخن گفته است:
«آستین همت بالا زدم و و نهایت جد و جهد خود را به کار بستم و دیدار بیدار داشتم و اندیشه به زحمت افکندم و بسیار تفکر کردم و تفاسیر گوناگون را پیش رو نهادم و از خداوند سبحان توفیق و تیسیر طلبیدم و نگارش کتابی را آغاز کردم که در نهایت فشردگی و پیراستگی و حسن نظم و ترتیب است و حاوی انواع و اقسام دانش تفسیر است و درّ و گوهرهایی اعم از علم قرائت، اعراب و لغت، پیچیدگی و مشکلات، معانی و جوانب، نزول و اخبار، قصص و آثار، حدود و احکام و حلال و حرام در بر دارد و ا خدشه‌هایی که مبطلان آن مطرح کرده‌اند سخن گفته و سخنی را آورده‌ام که تنها اصحاب ما رضی الله عنهم متعرض آن شده‌اند و استدلالات بسیاری را در صحت اعتقادات خود اعم از اصول و فروع و معقول و منقول به گونه ای معتدل و مختصر و بالاتر از ایجاز و پایین‌تر از تفصیل در بردارد؛ زیرا اندیشه های عصر حاضر تاب تحمل سنگینی فراوان را ندارد و از تلاش در میادین مسابقات بزرگ ناتوان است زیرا از علما تنها نامی مانده و از علوم تنها رمقی...» (مجمع‌البیان، ج 1، ص 10)
شاید همین شناخت دقیق مرحوم طبرسی از دوران خود و نیاز جامعه علمی آن زمان سبب شد که اثر نوشته او این‌چنین مورد اقبال قرار گیرد و یک سر و گردن بالاتر از تمام تفاسیر مقارن خود به نظر برسد؛ چنانکه همت نویسنده این اثر و دقت علمی او در نگاشتن این کتاب پس از گذشت ده قرن، این تفسیر را همچنان به عنوان یکی از کاربردی‌ترین تفاسیر و آثار قرآنی نگاه داشته است.
اما نیم نگاهی نیز به آثار برجای مانده از این دانشمند بزرگ می‌افکنیم و به ذکر نامی از آن‌ها بسنده می‌کنیم و دانش دوستان را برای آشنایی بیشتر به مطالب تفصیلی‌تر در این زمینه توصیه می‌نماییم.
برخی آثار قرآنی
تفسیر مجمع‌البیان
تفسیر الکافی الشافی
تفسیر جوامع الجامع
دیگر آثار
کنوز النجاح، العمدة فی اصول الدین و الفرائض النوافل، مشکوة الانوار فی الاخبار، معارج السۆال، الآداب الدینیة للخزانة المعینیه، اعلام الوری به اعلام الهدی، الجواهر، اسرار الامامة، حقائق الامور، تاج الموالید، عدة السفر و عمدة الحضر، غنیة العابد و منیة الزاهد، الفائق، المۆتلف من المختلف بین ائمة السف، نثر اللئالی، النور المبین و روایت صحیفة الرضا علیه‌السلام.
افول
شیخ طبرسی در شب عبد قربان به سال 548 ق پس از عمری تلاش بی وقفه در مسیر دانش اندوزی و ترویج مکتب اهل بیت علیهم السلام در سن حدود هشتاد سالگی در جوار رحمت الهی آرام گرفت. آرامگاه او همینک در شهر مقدس مشهد و در جوار مرقد نورانی امام هشتم علیه‌السلام قرار دارد.
راه او که در مسیر قرآن گام برداشت و در این راه از هیچ تلاشی فروگذار نکرد همواره پر رهرو باد.
نویسنده: نعمتی
