مفسر پرتلاش

زندگی نامه ملّا فتح الله کاشانی

سال 907 ه. ق بود و ایران تحولی بزرگ را تجربه می‌کرد. اتفاق تازه و مهمی برای مردم ایران در راه بود. سلسله‌ای از حاکمان جدید در راه بودند و این تلاطمی كه گریبان‌گیر سرزمین ما شده بود و هر چند سالی عده‌ای بر سر کار می‌آمدند و روندی تازه‌ای را به راه می‌انداختند و با رفتنشان عده‌ای دیگر و این آمدن‌ها و رفتن‌ها ادامه داشت تا اینکه نوبت به خاندان صفوی رسید. نخستین پادشاه صفوی یعنی شاه اسماعیل در سال 907 در تبریز تاج‌گذاری کرد. اما اتفاق مهمی که با روی کار آمدن او برای این سرزمین رخ داد تغییر مذهب رسمی کشور بود. او پس از سال‌ها مذهب تشیع را مذهب رسمی ایران اعلام کرد و در جهت گسترش و تقویت آن گام‌های مهمی برداشت که پس از او نیز توسط دیگر پادشاهان صفوی پی گرفته شد. در طی این سال‌ها شیعیان که سال‌ها مورد بی مهری قرار گرفته بودند عرصه بیشتری برای فعالیت و حضور در حوزه های اجتماعی و دینی یافتند و عالمانشان از سوی حکومت مورد توجه قرار گرفته و عقایدشان ترویج گشت. دانشمندان مهمی در این عصر رشد یافته و در تقویت مذهب شیعه کوشیدند و آثار ارزشمندی تألیف نموده که برخی تاکنون هم مورد رجوع و استناد هستند و مورد استفاده عالمان دوره‌های متأخر قرار گرفته‌اند.

از جمله این دوران مقارن با حیات یکی از دانشمندان و مفسران پرتلاش شیعه است که با استفاده از شرایط مناسب سیاسی که به نفع شیعیان بود و با بهره‌گیری از محضر اساتیدی بزرگ توانست آثار ارزشمندی بر جای نهد که تا کنون نیز مورد رجوع دانشمندان و دانش دوستان در زمینه علوم دینی است.

ملّا فتح الله کاشانی مفسر بزرگ عهد صفوی در حدود سال 900 ه. ق در کاشان به دنیا آمد. در زمینه زندگی شخصی او اطلاع چندانی در دست نیست و تنها پیداست که وی تمامی عمر در فقر و نداری می‌زیسته و این رویه تا پایان عمر او ادامه داشته است. چنان که از لابه لای برخی کتب به دست می‌آید به نظر می‌رسد که ملا فتح الله دوران علمی و بالندگی خود را در محل تولد خود یعنی کاشان گذراند و به شهرهای قزوین و اصفهان که مراکز علمی آن دوران بودند سفر نکرد. به دلیل فاصله تاریخی و نیز شفاف نبودن تاریخ زندگی این مفسر اسامی استادان او نیز در هاله ای از ابهام قرار دارد و تنها استادی که استاد مسلم ملا فتح الله بوده و به خاطر زحمات زیاد در کتب تراجم هم زیاد از او یاد شده است فخرالدین علی بن حسن زواره است که از دانشمندان مطرح در دوره شاه طهماسب اول است و از نخستین کسانی است که برای تقویت و ترویج مذهب شیعه کتاب‌هایی را به زبان فارسی ترجمه کرد و آثار مهمی را از خود برجای نهاد. ملا فتح الله که از شاگردان مبرز او بود روش استاد را ادامه داده و بر طبق نیاز جامعه شیعه در آن زمان و کمبود منابع و کتاب‌های مفید به زبان فارسی، به ترجمه بسیاری از متون حدیثی و تاریخی و قرآنی پرداخت. اما تلاش‌های علمی وی در بخش ترجمه و تألیفات دارای ویژگی خاصی است و آن رویکرد قرآنی این دانشمند بزرگ است که در دو بخش ترجمه قرآن و تفسیر آن جلوه می‌کند. او ترجمه ای از قرآن تألیف کرده است که قطعاً برگرفته از نظرات تفسیری وی است. نیز سه تفسیر مهم به قلم او نگارش یافته که یکی عربی و دو دیگر به لغت عربی است.

آثار قرآنی:

1. تفسیر بزرگ «منهج الصادقین فی الزام المخالفین»؛

این تفسیر که به زبان فارسی است، بزرگ‌ترین و مه‌ترین اثر مۆلف است که آن را پیش از دو تفسیر دیگر خود نگاشته است. این تفسیر در 5 جلد بزرگ و اخیراً در 10 جلد معمولی به چاپ رسیده است. اما شایسته است اشاره ای نیز به ضرورت تألیف این اثر از سوی مفسر آن داشته باشیم.

از نظر ملا فتح الله علم به قرآن و فهم آن از ضروری‌ترین نیازهای انسان در هر عصری است لکن معتقد بود در دوره‌ای که او می‌زیست تفسیری که این نیاز را از مردم عادی و فارسی زبان برطرف کند موجود نبود چرا که یا تفاسیر به زبان عربی بودند و یا اگر به زبان فارسی بودند بسیار پیچیده و مملو از مطالب غیر ضروری بودند،‌ برخی از تفاسیر فارسی آن زمان هم به زبان فارسی کهن غیر قابل فهم می‌نمودند،‌ پاره‌ای از آن‌ها هم، چنان به اختصار نوشته شده بودند که نیازی را برطرف نمی‌کردند و دسته‌ای هم دارای عقاید انحرافی و نادرست بودند که دردی از شیعیان دوا نمی‌کرد بلکه بر مشکلات آنان می‌افزود.

این شد که ملا فتح الله کاشانی این دانشمند متعهد و دین‌دار خود را مکلف دید که تفسیری و شرحی از قران بنگارد که از این اشکالات خالی بوده و نماینده عقاید صحیحه امامان علیهم السلام باشد از این رو اثر ارزشمند خود را منهج الصادقین نامید و امیدوار بود که از شیوه آن بزرگواران تخطی نکرده باشد.

2 خلاصة المنهج؛

این کتاب که خلاصه تفسیر نخست او و به زبان فارسی است شامل مباحث ضروری منهج الصادقین است و در 3 جلد به چاپ رسیده است.

3 ترجمه قرآن کریم؛

ملا فتح الله علاوه بر تفسیر به ترجمه قرآن هم پرداخته است. صاحب «ریاض العلماء» در این‌باره نوشته است:

«او ترجمه قرآن به فارسی دارد که مشهور است و بر حاشیه برخی قرآن‌ها به طور اختصار نوشته شده است.»

4 زبدة التفاسیر؛

این تفسیر به زبان عربی است.

آثار غیر قرآنی:

1 شرح نهج البلاغه (تنبیه الغافلین و تذکرة العارفین)؛

به زبان فارسی نگاشته شده است.

2 کشف الاحتجاج؛

این کتاب در واقع ترجمه احتجاج شیخ طبرسی است.

3ـ استنساخ کتاب الاستبصار

شاگردان

شاگردان زیادی از محضر این دانشمند و مفسر ارجمند و پرتلاش بهره برده‌اند و حضور علمایی همچون او را در آن دوره مغتنم شمرده‌اند که نام بسیاری از آن‌ها از کتب تراجم و شرح حال‌ها زدوده شده و تاریخ نام آن‌ها را به فراموشی سپرده اما تعدادی از آن‌ها را که شناخته شده و آثار آن‌ها برجای است اشاره می‌کنیم:

1 رضی الدین شاه مرتضی؛

وی متکلم، فقیه و مفسر و ادیب بود و در کاشان حوزه تدریس داشت.

2 ملا محسن کاشانی؛

معروف به فیض کاشانی،‌ از دانشمندان بزرگ قرن یازده هجری. وی فقیه،‌ متکلم،‌ ادیب، مفسر، محقق، حکیم و محدث بود و همچنین شاعری بزرگ بود. او در طول عمر شریفش بیش از 150 کتاب تألیف کرد و نقش مۆثری در حیات علمی شیعه داشته است؛ و خود صاحب سه تفسیر مهم است.

3 ملا مرتضی؛

وی هم از دانشمندان آن دوره و برادر فیض است.

4 محمد علم الهدی؛

وی بر صافی، وافی،‌ کافی،‌ شافی و ... تعلیقاتی نوشته است.

وفات

چنان که گفتیم از تاریخ زندگی این دانشمند مطالب مختصری موجود است و از جمله در زمان وفات و محل دفن او هم اختلاف است؛ امام آنچه از اقوال و شواهد و تاریخ تألیف کتب او به دست می‌آید این است که او بین سال‌های 988 و 997 ه. ق وفات نمود.

یاد او و همه کسانی که در راه رساندن تعالیم قرآن به ما رنج‌ها و زحمات را بر خود هموار کرده‌اند، گرامی باد.