نقدی بر جشنواره موسیقی فجر

قصه از كجا شروع شد؟

از یك نشست مطبوعاتی كه در آن عمده صحبت‌ها را كامبیز روشن‌روان انجام داد و اغلب حرف‌هایی كه زد و گزاره‌هایی كه اعلام كرد، خبر از پدیده‌هایی می‌داد كه قرار بود برای اولین بار اتفاق بیفتد و اتفاقا همه این «اولین‌ها» براساس كیفیت در این جشنواره حضور پیدا كنند اما گویا این داستان سر دراز داشته كه بعد از اعلام برنامه‌ها و اتمام جشنواره بیشتر آشكار شد.كیفیت امریست نسبی كه به فراخور عوامل و عناصر مختلف، نمودها و بازتاب‌های متفاوت دارد و ادعای اینكه اصل یك جشنواره براساس كیفیت خواهد بود، فقط آن را تا حد سلیقه‌های شخصی پایین می‌آورد. آنچه كه در طی این سال‌ها باعث شده جشنواره موسیقی كمتر رشد كند و در حد و اندازه‌های یك جشن چند روزه باقی بماند، غیررقابتی بودن آن است.

اما این غیررقابتی بودن چه ربطی به كیفیت دارد؟ خیلی بدیهی است وقتی رقابتی در كار نباشد، انتخابی هم پا به میان نخواهد گذاشت و حضور گروه‌ها و افراد بر حسب سلیقه‌ها، تجربه‌ها و كمیت‌های دیگر صورت خواهد پذیرفت. در این دوره از جشنواره موسیقی فجر گروهی شامل9 هنرمند صاحب?نام مسوول انتخاب گروه‌های حاضر در جشنواره شدند. نحوه انتخاب گروه‌ها در این دوره با دوره‌های قبل تفاوت عمده‌ای داشت. عدم صدور فراخوان و انتخاب‌های تجربی و شاید مصلحتی تفاوت مورد نظر است. به نظر می‌رسد اگرچه جشنواره موسیقی فجر رقابتی نیست اما بهتر بود برای بالا بردن سطح كیفیت اجراها و رعایت عدالت، انصاف فراخوانی اعلام می‌شد تا همه علاقه‌مندان هنر خود را آشكار كنند، تا این گروه 9 نفره هم بتوانند آنها را در یك رقابت ناخودآگاه انتخاب كنند و شعار كیفیت محقق شود.

جشنواره شروع شد

بیست‌و‌دومین جشنواره بین‌المللی موسیقی فجر، شب نهم دی‌ماه 1385 در 6 تالار شهر تهران در حالی آغاز شد كه اغلب سالن‌ها جمعیت چندانی به خود ندیدند.گروه موسیقی دلنوازی و گروه موسیقی قوالی پاكستان اولین‌ اجراهای این دوره بودند كه بیشترین مخاطبان آنها صندلی‌های خالی بودند. در همان شب اركستر آكادمیا به سرپرستی دكتر فرید عمران، اركستر زهی پارسیان، تكنوازی مجید كیانی، گروه سنتی فرهنگسرای بهمن و گروه قمر نیز اجرا داشتند كه همین نقیصه دامن آنها را نیز گرفت.

بخش‌های مختلف جشنواره

امسال نیز جشنواره موسیقی فجر همانند سال‌های گذشته چند بخش عمده داشت: موسیقی دستگاهی، موسیقی كلاسیك، موسیقی مقامی، موسیقی بانوان، موسیقی جوان، ملل مسلمان، بین‌الملل، تكنوازی و سخنرانی. تنها در این میان، امسال با افزودن بخش ملل مسلمان می‌توانست نقطه تمایزی برای این جشنواره با جشنواره‌ سال گذشته قائل شد كه با نیامدن گروه تركیه عملا تجربه تازه‌ای نصیب مخاطبان این دوره نشد، زیرا گروه‌های پاكستان و تاجیكستان پیش از این نیز در ایران به اجرای برنامه پرداخته بودند و به عنوان یك اتفاق تازه نمی‌توانستند مردم را كنجكاو كنند و این گروه‌ها تنها علاقه‌مندان خود را به سالن كشیدند، در حالی كه عنوان «موسیقی ملل مسلمان» می‌توانست بهانه خوبی باشد برای آغاز یك جریان، جریانی موسیقایی كه می‌توانست از ایران آغاز شود و رفته رفته به عنوان یك ژانر موسیقایی خود را در تمام جهان مطرح كند. نداشتن برنامه‌ای دقیق یا لااقل برنامه‌ریزی صحیح مانع از پا گرفتن یك جریان شد. گرچه حضور گروه لبنان را می‌توان جزو اولین‌ها دانست اما ناشناخته بودن موسیقی لبنان باعث شد حضور این گروه هم به جذابیت جشنواره تبدیل نشود.

بخش بین‌الملل یعنی چه؟

اگر به عنوان جشنواره موسیقی فجر دقت كرده باشید در خواهید یافت كه تنها نام «بین‌المللی» را با خود به یدك می‌كشد اما كدام جشنواره با حضور دو یا سه گروه خارجی می‌تواند این امتیاز را به خود بدهد. در این دوره گروه آذربایجان، اركستر ارمنستان، گروه ناپال از شیلی و اركستر مجلسی اوكراین تنها گروه‌هایی بودند كه در این بخش حضور داشتند. در این میان گروه آذربایجان ـ بهتر است بخوانید شب آذربایجان ـ تنها برنامه‌ای بود كه با استقبال مردم مواجه شد. به هر حال بخشی از مردمان پایتخت، آذری‌زبان هستند و از طرفی اشتراك‌های موسیقی‌ میان مقام‌های آذری و موسیقی دستگاهی ما این پیوند را مضاعف كرده است. اما حقیقت ماجرا این است كه این جشنواره وقتی جنبه بین‌المللی پیدا می‌كند كه ملل مختلف در این جشنواره حضور داشته باشند و دایره حضور كشورها و فرهنگها گسترده‌تر شود. در نهایت به نظر می‌رسد كه واژه بین‌الملل را باید دوباره تعریف كنیم؛ فارغ از تعریف‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی، بلكه با یك نگاه موسیقایی.

گروه‌های موسیقی دستگاهی

در بخش موسیقی دستگاهی امسال نیز همچون گذشته جای بسیاری از بزرگان خالیست. گویی هیچ وقت این جای خالی پر نخواهد شد. 14 گروه در این بخش حضور داشتند كه اغلب آنها در سال گذشته نیز به اجرای برنامه پرداخته بودند و گروه‌هایی هم كه امسال به این بخش اضافه شده بودند نتوانستند اجرای متفاوتی داشته باشند تا ما در سال بعد منتظر یك اجرای دیگر از آنها باشیم. در این میان گروه خورشید به واسطه اجراهای مستمر و آمادگی همچنان حرفه‌ای برنامه و رپرتوار خود را اجرا كرد. گروه غوغا به سرپرستی محسن نفر یكی از گروه‌های این بخش بود كه با اجرای موسیقی‌ای دشوار و متفاوت نوید از ظهور یك گروه قدرتمند داد كه با اجرای بیشتر و تمرینات مداوم می‌تواند آینده روشنی داشته باشد.

گروه موسیقی ایرانی به سرپرستی پژمان طاهری و علیرضا قربانی از سایر گروه‌های حرفه‌ای بخش موسیقی دستگاهی بودند كه اجرای‌شان با وجود تكراری بودن رپرتوار ـ با استقبال مردم مواجه شد.

اركسترها و تناقض‌ها

دفتر موسیقی و شعر (مركز موسیقی ارشاد قبلی) دو اركستر اصلی دارد كه همیشه از موقعیتی خاص برخوردار بوده‌اند: اركستر سمفونیك تهران و اركستر موسیقی ملی. این دو اركستر به دلیل موجودیت و وابستگی‌شان نسبت به دفتر موسیقی و شعر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی پایه‌های همیشگی جشنواره موسیقی فجر هستند كه امسال عملكردهایی كاملا متفاوت داشتند.اركستر سمفونیك تهران بعد از فراز و فرودهای دشوار تا حدودی خطرناك سال گذشته، خلاصه به دست نادر مشایخی سپرده شد و باوجود اینكه همچنان مشكلات فراوانی دارد توانست علاوه بر چند اجرای نسبتا موفق در جشنواره اسناد بروك آلمان نیز حضوری مناسب و خوب داشته باشد اما آنچه در جشنواره بیست‌و‌دوم باعث خوشحالی و اعطای یك امتیاز مثبت به اركستر سمفونیك می‌شود اجرای آثاری از آهنگسازان ایرانی بود كه در دستور كار این اركستر قرار گرفت و نشان داد كه اگر عرصه برای خلق و تولید آثار و سمفونی‌های بزرگ باشد، آهنگسازان كلاسیك از توانایی ‌بالایی برای خلق آثار شاخص برخوردارند اما در عوض اركستر موسیقی ملی ایران كه در سال‌های اخیر به یكی از اركسترهای مورد علاقه مردم تبدیل شده است با انتخاب رپرتواری یكسر قدیمی نشان داد كه آمادگی چندانی برای خلق آثاری در مد و مایه‌های این اركستر وجود ندارد و این اركستر همچنان اصرار دارد با اجرای آثار قدیمی ـ و چندین بار اجرا شده ـ از نوستالژی مردم سود ببرد. ولی چه بهتر بود كه این اركستر به اجرای آثار دست اول می‌پرداخت و آن گاه این اتفاق می‌افتاد. اركستر آكادمیا به سرپرستی دكتر فرید عمران با اینكه دو سال است در جشنواره حضور پیدا می‌كند اما توانسته علاقه‌مندان خاص خودش را پیدا كند. این اركستر با اجرای قطعاتی از فرید عمران ـ آثاری ملهم از آهنگسازان ایرانی و خارجی ـ نشان داد كه توانایی‌های بسیاری در خلق یك موسیقی متفاوت دارد اما برای رسیدن به این تفاوت باید از مسیر تمرین و تكرار و حضور عبور كند.

اركستر موسیقی نو امسال هم با اجرای شش قطعه از ساخته‌های علیرضا مشایخی ـ رهبر اكستر موسیقی نو ـ علاقه‌مندان خاص خود را به سالن كشید.

اركستر كودكان و نوجوانان ایران‌زمین كه با زحمت‌های فراوان سودابه سالم به بار نشسته است بار دیگر نشان داد كه سرمایه‌گذاری و تلاش برای نهادینه كردن موسیقی در سال‌های نوجوانی تا چه حد می‌تواند موثر باشد اما افسوس كه موسیقی كودكان و نوجوانان در كشور ما از اهمیت چندانی برخوردار نیست و در تمام این كشور پهناور فقط 3 هنرستان موسیقی دولتی فعال است.

بخش كلاسیك

در بخش كلاسیك بیست‌ودومین جشنواره موسیقی فجر علاوه بر اركستر سمفونیك تهران و اركستر ارمنستان چند گروه دیگر به اجرای برنامه پرداختند. رسیتال ویولن و پیانو (خاچیك بابایان) كوارتت زهی (خاچیك بابایان به همراه اعضای گروه زهی پارسیان) آنسامبل بادی جوان به سرپرستی سینا ذكایی، گروه زهی پارسیان به سرپرستی مازیار ظهیرالدینی، گروه كر دفتر موسیقی و شعر، گروه كر فرهنگسرای بهمن، اركستر مجلس جوانان و اركستر زهی فرهنگسرای بهمن گروه‌هایی بودند كه عمده رپرتوارشان از موسیقی كلاسیك بود و می‌توان عملكرد آنها را در مجموعه بخش موسیقی كلاسیك تحلیل كرد. به هر حال موسیقی كلاسیك یكی از بخش‌های همیشگی در جشنواره موسیقی فجر بوده است و همیشه علاقه‌مندان و مخاطبان خاص خود را داشته است اما به نظر می‌رسد تكلیف چندان روشنی ندارد.

تكنوازی؛ ریشه‌ها و ‌ آینده‌ها

اصل و پایه موسیقی ایرانی بر تكنوازی استوار است. این جمله را بارها شنیده‌ایم اما در سال‌های اخیر كمتر در آن مداقه كرده‌ایم. حقیقت این است كه یك آینده، همیشه در گروه داشتن سابقه و هویت است و اگر بنای موسیقی ایرانی را بر بداهه‌نوازی و بداهه‌خوانی بگذاریم به اهمیت آن پی خواهیم برد. در همین راستا امسال نیز بخش تكنوازی با حضور مجید كیانی (سنتور) جلال ذوالفنون (سه‌تار) محسن نفر (تار) علی‌اكبر شكارچی (كمانچه) و حسن منصوری (نی) اجرا شد كه كریم صالح‌عظیمی در شب چهارم به اجرای آواز پرداخت. این حركت را می‌توان یك گام مثبت در جهت حفظ هویت برای رسیدن به آینده‌ای هویتمند تلقی كرد كه استقلال موسیقی ایران را غنا می‌بخشد.

فلاش فوروارد!

روزها گذشت و نهایتا، بیست‌و‌دومین جشنواره بین‌المللی موسیقی هم به پایان رسید و همچنان «هزار نكته باریك‌تر از مو» پنهان ماند. بعضی نواقص رفتند و امیدهای تازه آمدند. هر جشنواره با تمام معایبش و با تمام بگذریم و نگذریم‌ها می‌آید و می‌رود. به آینده می‌اندیشیم كه این جشنواره با كمترین نقص و محدودیت و با بیشترین حمایت و برنامه‌ریزی شروع می‌شود و در آن روز جشنواره بین‌المللی موسیقی فجر واقعی بین‌المللی است و گروه‌های درجه یك و افراد برجسته به حضور در آن افتخار می‌كنند .

منبع : تهران امروز